Wanda Krahelska-Filipowiczowa była działaczką Polskiej Partii Socjalistycznej i członkinią Organizacji Bojowej PPS, uczestniczką rewolucji 1905 roku. Walcząc o utworzenie niepodległej Polski, stosowała przeciwko władzom rosyjskim akcje terrorystyczne. Podczas II wojny światowej ponownie zaangażowała się w konspirację, tym razem udzielając pomocy Żydom. W 1942 r. wspólnie z Zofią Kossak doprowadziła do powstania Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty, który zapoczątkował historię Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Po wojnie została uhonorowana tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.
„[...] kiedy ją poznałem miała ponad pięćdziesiąt lat, może około sześćdziesięciu. […] Wywodziła się z kręgów lewicowego socjalizującego ziemiaństwa” – pisał po wojnie Władysław Bartoszewski o pierwszym spotkaniu z Wandą Krahelską-Filipowiczową podczas okupacji niemieckiej.
Rewolucjonistka. Działalność w Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej
Urodziła się 15 grudnia 1886 r. w Sawiejkach na Białorusi. Jej ojciec Aleksander Dominik Krahelski, uczestnik powstania styczniowego, był właścicielem majątku w Mazurkach; matka Jadwiga z Jerzykowiczów zajmowała się domem. Wanda miała dwie siostry, Jadwigę i Marię oraz brata Jana. Po zakończeniu edukacji razem z Marią założyła w majątku swoich rodziców tajną szkołę dla dzieci.
Jako dwudziestolatka, po samobójczej śmierci narzeczonego, członka Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej, Wanda sama wstąpiła do tej organizacji. Początkowo zajmowała się rozpowszechnianiem ulotek, przemycaniem tzw. bibuły, drukowaniem materiałów dla białoruskich socjalistów, później szmuglowaniem broni.
Podczas rewolucji 1905 r. wzięła udział w przygotowaniu zamachu na warszawskiego generał-gubernatora Gieorgija Skałona. Akcja została wykryta przez carską ochranę, ale Krahelska, uprzedzona przez żandarma, uniknęła aresztowania. Niepowodzenie pierwszej akcji nie odwiodło jej od udziału w kolejnej próbie zamachu na Skołona. Zadaniem Krahelskiej i jej dwóch towarzyszek było zrzucenie na przejeżdżającego ulicą Natolińską generał-gubernatora trzech bomb z balkonu mieszkania, które wynajęły. Zamach znów się nie powiódł, bomby raniły tylko ochronę gubernatora. Zamachowczyniom udało się zbiec z miejsca zdarzenia.
Emigrantka. Działalność polityczna we Lwowie, Krakowie i Florencji
Krahelska wyjechała do Galicji: najpierw do Lwowa, później do Krakowa. Tropiona i zagrożona aresztowaniem, zawarła fikcyjne małżeństwo, dzięki czemu uzyskała austriackie obywatelstwo. Formalnie miało ono zagwarantować jej bezpieczny pobyt w Krakowie. Wkrótce została jednak aresztowana, chciano odesłać ją do Królestwa Polskiego. Dopiero na skutek odwołań polskich posłów do austriackiego parlamentu i decyzji austriackiego Trybunału Kasacyjnego, pozostała w Galicji, ale trafiła przed sąd obwodowy w Wadowicach. Proces, trwający dwa dni w lutym 1908 r., zakończył się jej uniewinnieniem, mimo że przyznała się do udziału w zamachu.
Po tych wydarzeniach Wanda Krahelska wycofała się z życia politycznego. Podjęła studia w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie i na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1911 r. wyjechała do Florencji by tam kontynuować naukę w zakresie sztuk plastycznych. Wraz z mężem Tytusem Filipowiczem, działaczem PPS reprezentowała we Włoszech Komisję Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. W 1915 r. wróciła do Krakowa. Przez rok pracowała w Naczelnym Komitecie Narodowym, zrezygnowała jednak z pracy w jego strukturach z powodów politycznych.
Społeczniczka. Praca zawodowa w niepodległej Polsce i poza granicami kraju
Po 1918 r. Krahelska-Filipowiczowa działała społecznie na rzecz ubogich dzieci i sierot oraz brała aktywny udział w pracach PPS. Kiedy jej mąż w 1920 r., jako przewodniczący Misji Specjalnej na Kaukaz Południowy, trafił do niewoli radzieckiej, robiła co mogła, by został uwolniony. O wstawiennictwo prosiła nawet m.in. Józefa Piłsudskiego i Włodzimierza Lenina. Tytus Filipowicz wrócił do Polski dopiero po podpisaniu traktatu ryskiego w 1921 roku. Razem wyjechali do Finlandii, potem mieszkali w Belgii, a od 1929 r. w Stanach Zjednoczonych, gdzie Filipowicz piastował stanowisko ambasadora.
Po rozwodzie w 1932 r. Krahelska-Filipowiczowa podjęła pracę w Polskiej Agencji Telegraficznej. Zaangażowała się również w prace różnych organizacji społecznych, m.in. Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet, Polskiego Zjednoczenia Kobiet Pracujących czy Towarzystwa Przyjaciół Artystycznego Rękodzieła. W 1935 r. rozpoczęła wydawanie prestiżowego czasopisma artystycznego „Arkady”, którego była pomysłodawczynią.
Współzałożycielka Komitetu Pomocy Żydom. Praca konspiracyjna podczas okupacji niemieckiej
W czasie okupacji niemieckiej Wanda Krahelska-Filipowiczowa, pod pseudonimem „Alina”, zaangażowała się w konspirację. Działała przede wszystkim na rzecz Żydów, kontynuując tym samym aktywność podjętą już w 1938 r., kiedy to wspierała finansowo żydowskich uchodźców z polskim obywatelstwem, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia Niemiec.
Wspólnie z Zofią Kossak zabiegała w kierownictwie Delegatury Rządu RP na Kraj o powołanie organizacji wspierającej Żydów. W tym celu prowadziły rozmowy z Pełnomocnikiem Delegatury, Janem Piekałkiewiczem, Dyrektorem Departamentu Spraw Wewnętrznych Leopoldem Rutkowskim i Dyrektorem Departamentu Opieki Społecznej Janem Stanisławem Jankowskim. W efekcie ich starań 27 września 1942 r. powstał Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty.
Władysław Bartoszewski, który z ramienia Frontu Odrodzenia Polski pracował w Komitecie, po latach wspominał ich pierwsze spotkanie:
„Panią Filipowiczową poznałem w konspiracyjnym mieszkaniu Zofii Kossak przy ul. Radnej 14, w domu dla staruszek prowadzonym przez Zgromadzenie Księży Misjonarzy. Ten dom opieki utrzymywał się z dużej pralni mechanicznej, która obsługiwała rozmaite instytucje niemieckie. Było więc tak, że przed budynek zjeżdżały się ciężarówki Wehrmachtu załadowane bielizną do pralni, a tymczasem w środku kwitła, powiedziałbym nawet, że szalała konspiracja. […] Wracając do Pani Filipowiczowej, kiedy ją poznałem miała ponad pięćdziesiąt lat, może około sześćdziesięciu. […] Wywodziła się z kręgów lewicowego socjalizującego ziemiaństwa. Tak jak Zofia Kossak miała świetne kontakty w środowiskach katolickich oraz w Armii Krajowej, tak Wanda Krahelska-Filipowiczowa mogła liczyć na wsparcie Stronnictwa Demokratycznego, PPS-WRN [Wolność, Równość, Niepodległość], lewicy piłsudczykowskiej. W chwili, w której zostałem wtajemniczony w sprawy związane z pomocą Żydom, obie panie zdążyły podjąć wiele ważnych inicjatyw organizacyjnych, no i uratowały już grupę dzieci z gett”.
Po przekształceniu Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom w utworzoną 4 grudnia 1942 r. Radę Pomocy Żydom „Żegota”, Krahelska-Filipowiczowa, podobnie jak Zofia Kossak, do nowej organizacji nie weszła, ale z ramienia Związku Syndykalistów Polskich pośredniczyła w pobieraniu dotacji z RPŻ, które przekazywała około 60 warszawskim podopiecznym.
Wanda Krahelska-Filipowiczowa, także poza strukturami polskiego podziemia, organizowała pomoc dla Żydów, głównie uciekinierów z getta warszawskiego. Szukała dla nich miejsc schronienia, wspierała ich finansowo, organizowała fałszywe dokumenty tożsamości. W 1942 r., po wielkiej akcji likwidacyjnej getta warszawskiego, udzielała pomocy Dorocie Boguckiej u swojej znajomej Józefy Korneckiej. Wcześnej opiekowała się również wdową po Szymonie Aszkenazym, Felicją, udzielała pomocy rodzinie Rosenbergów z Łodzi oraz lekarce, pani Szwarcowej, uciekinierce z Umschlagplatzu.
Wydawczyni i publicystka. Losy Wandy Krahelskiej-Filipowiczowej po wojnie
Po zakończeniu wojny Krahelska-Filipowiczowa wróciła do pracy publicystycznej. W 1945 r. założyła miesięcznik „Skarpa Warszawska” (rok później przemianowany na „Stolicę”). Od 1956 r. współtworzyła czasopismo „Projekt”. Jednocześnie pracowała zawodowo: od 1945 r. w Wydziale Propagandy Biura Odbudowy Stolicy, od 1947 r. w Centralnym Zarządzie Sztuk Plastycznych i Wystaw w Ministerstwie Kultury i Sztuki; od 1950 r. w Departamencie Twórczości Artystycznej w tym samym ministerstwie (na stanowisku naczelnika). Od 1958 r. przez kolejne siedem lat zatrudniona była w Spółdzielni Inwalidów Nauczycieli i Emerytów „Wspólna Sprawa” w Warszawie. W 1965 r. przeszła na emeryturę.
23 maja 1967 r. Instytut Yad Vashem w Jerozolimie uhonorował Wandę Krahelską-Filipowiczową tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata. Zmarła rok później.
