Jak powstała Rada Pomocy Żydom „Żegota”?

Rada Pomocy Żydom „Żegota” była jedyną w okupowanej Europie wspieraną przez Państwo instytucją powołaną w celu ratowania Żydów podczas Zagłady. Powstała 4 grudnia 1942 r. w Warszawie. Do zadań jej członków należło m.in. wyszukiwanie kryjówek dla Żydów ukrywających się po tzw. aryjskiej stronie, dostarczanie dla nich fałszywych dokumentów tożsamości, czy rozprowadzanie zapomóg. Władysław Bartoszewski, członek „Żegoty”, pisał: „[...] była to pierwsza organizacja, w której w konspiracji przeciw Niemcom siedzieli razem przy jednym stole i działali syjoniści, bundowcy, katolicy, polscy demokraci, polscy socjaliści, ludowcy – i Żydzi, i Polacy”. Przeczytaj o okolicznościach powstania Rady Pomocy Żydom „Żegota”.

„Świat patrzy na tę zbrodnię, straszliwszą niż wszystko co widziały dzieje – i milczy. Rzeź milionów bezbronnych ludzi dokonywa się wśród powszechnego, złowrogiego milczenia. [...] Wobec zbrodni nie wolno pozostawać biernym. Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala”, apelowała Zofia Kossak w Proteście!, ulotce sygnowanej przez katolicką organizację Front Odrodzenia Polski (FOP).

Ulotka autorstwa Zofii Kossak stanowiła symboliczny początek tajnej organizacji pomocy Żydom, która działała w okupowanej Polsce w latach 1942–1945 pod krytonimem „Żegota”.

„Likwidacja” getta warszawskiego a Protest! Zofii Kossak

Protest! Zofii Kossak ukazał się 11 sierpnia 1942 r. Już dwudziesty dzień trwała tzw. wielka akcja likwidacyjna getta warszawskiego (niem. Gross Aktion), prowadzona przez Niemców w ramach akcji „Reinhardt” – masowej eksterminacji Żydów w ośrodkach zagłady. Kto decydował się na ucieczkę z getta lub transportu do ośrodków zagłady, musiał się ukryć. Posługiwał się fałszywymi dokumentami tożsamości, tzw. aryjskimi papierami, lub przebywał w kryjówce. Żydów wspierały osoby prywatne lub instytucje, jednak pomoc ta nie miała charakteru zorganizowanego. Odezwa konspiracyjnego katolickiego Frontu Odrodzenia Polski, rozkolportowana została na ulicach Warszawy w formie ulotki. Jej autorka, Zofia Kossak, pisarka i publicystka znana przed wojną z antysemickich poglądów, wezwała Polaków do potępienia zbrodni dokonywanej na Żydach.

Utworzenie Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom

27 września 1942 r. w okupowanej Warszawie powstał Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom – pierwsza ogólnopolska międzyorganizacyjna komórka niosąca pomoc Żydom podczas Zagłady. Została powołana za zgodą i pod opieką Delegatury Rządu RP na Kraj przez niewielkie grono działaczy środowisk katolickich i demokratycznych w odpowiedzi na masową eksterminację Żydów.

O powołanie tej organizacji zabiegały Zofia Kossak, a także działaczka socjalistyczna Wanda Krahelska-Filipowiczowa, pseud. „Alina” ze Stronnictwa Demokratycznego. W tym celu prowadziły rozmowy z Pełnomocnikiem Delegatury Janem Piekałkiewiczem, Dyrektorem Departamentu Spraw Wewnętrznych Leopoldem Rutkowskim i Dyrektorem Departamentu Opieki Społecznej Janem Stanisławem Jankowskim, które doprowadziły do powstania Komitetu im. Konrada Żegoty pod ich kierownictwem.

Zofia Kossak, świadoma skali problemu i potrzeb z nim związanych, brała udział w akcji pomocowej – wzywała Delegaturę Rządu RP na Kraj, tajny naczelny organ władzy administracyjnej w okupowanej Polsce, do zcentralizowania pomocy ludności żydowskiej. W 1942 r. w Delegaturze dyskutowano potrzebę utworzenia organizacji pomocy Żydom, lecz sprawa przeciągała się ze względu na sprzeciw reprezentantów Stronnictwa Demokratycznego.

We wrześniu, miesiąc po ukazaniu się Protestu!, doszło jednak do powołania Komisji Pomocy Społecznej dla Ludności Żydowskiej. Na jej czele stanęły Zofia Kossak razem z działaczką socjalistyczną Wandą Krahelską-Filipowiczową, uhonorowaną tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom rozpoczął działalność pod kryptonimem „Konrad Żegota” – prawdopodobnie od imienia jednego z konspiratorów z III części Dziadów Adama Mickiewicza.

„Proszeni jesteśmy o podanie do wiadomości publicznej, iż na skutek inicjatywy szeregu organizacji społecznych z kół katolickich i demokratycznych organizuje się Komisja Pomocy Społecznej dla ludności żydowskiej dotkniętej skutkami bestialskiego prześladowania Żydów przez Niemców”, komunikacie załączonym do pisma „Rzeczpospolita Polska” z 14 października 1942 r., organu Delegatury Rządu RP na Kraj.

Z uwagi na konspirację to jedyny oficjalny komunikat Polskiego Państwa Podziemnego na temat instytucjonalnej pomocy ludności żydowskiej.

Rada Pomocy Żydom „Żegota”, Żydowski Komitet Narodowy, Bund – najważniejsze organizacje ratujące Żydów

4 grudnia w miejsce Komitetu powołano Radę Pomocy Żydom przy Delegaturze Rządu RP na Kraj, organizację polsko-żydowską. Jej obywatelski charakter nie współgrał z działaniami środowiska Zofii Kossak, która nie weszła już w skład Rady i kontynuowała pracę poza jej strukturami.

W Warszawie „Żegota” była jedną z trzech organizacji – obok Żydowskiego Komitetu Narodowego i Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego (pot. Bundu) – udzielających pomocy Żydom w okupowanej Polsce. Ponadto, od wiosny 1943 r. „Żegota” miała oddziały również w Krakowie, we Lwowie oraz na Lubelszczyźnie. Była jedyną w okupowanej Europie wspieraną przez Państwo instytucją powołaną w celu ratowania Żydów. 

 

 Karolina Dzięciołowska, grudzień 2017
Opracowano na podstawie: Źródeł dotyczących „Żegoty” 

Przeczytaj więcej o Radzie Pomocy Żydom „Żegota”