Helena Barchanowska pochodziła z Brzezin koło Łodzi. Ukończyła studia matematyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Uczyła matematyki w szkołach średnich w Gostyninie, Warszawie, Sandomierzu, Sosnowcu, Dąbrowie Górniczej, Myślenicach i Gorlicach, wychowując jednocześnie dwie córki – Zofię (Inkę) (1926–2012) i Janinę (1928–2009?).
Działalność konspiracyjna
Wśród Żydów miała wielu bliskich przyjaciół, m.in. Oskara Gleichera i Ludwikę Łabendziankę – przyjaciółkę ze studiów, którą potem odwiedzała w getcie warszawskim. Jeszcze przed wojną, w Gorlicach udzielała się w miejscowym komitecie pomagającym żydowskim uchodźcom z III Rzeszy.
Wiosną 1940 r. Barchanowska została aresztowana przez Niemców w ramach prześladowań inteligencji polskiej. Uwolniona z konwoju, wróciła do Gorlic, a następnie przeniosła się z córkami do Gołąbek pod Warszawą, gdzie przy ul. Piłsudskiego 14 posiadała niewielki drewniany dom z ogrodem. Żyła w ciężkich warunkach: pracowała w majątku rolnym Mory, utrzymywała się z uprawy ogrodu, wykładała na tajnych kompletach w Warszawie. Była zaangażowana w pomoc Żydom: szukała dla nich kryjówek, przeprowadzała pod nowe adresy, przekazywała fałszywe papiery. Wedle relacji córek, bezskutecznie namawiała do ukrycia się w swoim domu Ludwikę Łabendziankę.
Działając w konspiracji poznała Michała Kryńskiego, który po śmierci żony i córek, które zostały wywiezione z getta warszawskiego, znalazł się po tzw. stronie aryjskiej. Przed wojną Michał Kryński był dyrektorem gimnazjum żydowskiego (z polskim językiem wykładowym) w Warszawie przy ul. Miodowej 5. Szkołę założył jego ojciec Magnus (Manus, Jakub Meir) Kryński (1863–1916), wówczas uczono w niej jeszcze po rosyjsku. Michał Kryński był z wykształcenia chemikiem – absolwentem Instytutu Technologicznego w Petersburgu o szerokich zainteresowaniach, szczególnie w dziedzinie pedagogiki. Podczas okupacji niemieckiej, Kryński wraz z żoną Marią i dwiema córkami – Karoliną i Moniką – znalazł się w getcie warszawskim. Tam uczestniczył w organizowaniu tajnych kompletów dla żydowskiej młodzieży gimnazjalnej.
Schronienie dla Michała Kryńskiego
Helena Barchanowska ukrywała Kryńskiego w swoim domu od października 1943 r. do stycznia 1945 roku. Mieszkał u niej pod nazwiskiem „Jan Majewski”. Mimo zagrożenia, próbował wykładać na tajnych kompletach w Warszawie, a córki Barchanowskiej uczył fizyki, chemii i angielskiego. Starał się też produkować na własny użytek mydło i karbid. „Żyliśmy w świadomości stałego zagrożenia”, napisały w liście do Yad Vashem córki Heleny Barchanowskiej. „Były dnie, kiedy Niemcy przeczesywali dom po domu”. Na wypadek rewizji dla Kryńskiego przygotowano kryjówkę w piwnicy pod kuchnią.
Podczas powstania warszawskiego i po jego upadku położenie Barchanowskiej było szczególnie trudne, bowiem w Gołąbkach stacjonowały oddziały niemieckie, a tymczasem przez jej dom przechodziła fala uciekających z miasta uchodźców, również Żydów.
Po wyzwoleniu, Kryński ożenił się ze Stefanią Spindel (z domu Bogusławską), której mąż Ryszard Spindel zginął w Gołąbkach w 1943 roku. Kryński adoptował również jej córkę Ewę Rayzacher, urodzoną we Lwowie w 1928 roku.
Marzył o odrodzeniu swojego gimnazjum i po wojnie pracował jako pedagog. Do śmierci mieszkał w Sopocie, utrzymując serdeczne kontakty z Heleną Barchanowską i jej córkami.
„Może Ci się to przyda”, napisał do Barchanowskiej przy swoim oświadczeniu na temat udzielonej przez nią pomocy. Ona, oburzona, powiedziała córkom: „chyba on nie myśli, że robiłam coś po to, żeby mi się przydało”.
Uhonorowanie Heleny Barchanowskiej
Prosząc o przyznanie matce tytułu Sprawiedliwej, córki Heleny przyznały, że postępują na przekór jej zasadom.
„Twierdziła Ona bowiem zawsze, że należy pomagać pokrzywdzonym, pomagać słabszym i nie oczekiwać z tego powodu uznania, czy nagrody. Gdyby żyła, uznałaby pewnie za rzecz żenującą i niedopuszczalną o swoich zasługach w stosunku do Żydów”.
Ewa Rayzacher opisała Barchanowską jako jedną „z cichych bohaterów okupacji hitlerowskiej w Polsce ratujących Żydów przez zagładą”.
W 1993 r. Instytut Yad Vashem uhonorował Helene Barchanowską tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.
