Eugenia Wąsowska-Leszczyńska (1906–1987) była redaktorką oraz działaczką społeczną i polityczną związaną ze Stronnictwem Demokratycznym. Podczas II wojny światowej udostępniła swoje mieszkanie przy ul. Żurawiej 24 w Warszawie na potrzeby konspiracyjnych spotkań m.in. Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Ukrywała Ignacego Samsonowicza (Tadeusza Leszczyńskiego), członka Komitetu Centralnego Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego „Bund”, swojego przyszłego męża.
Eugenia Wąsowska pochodziła z Kałuszyna (woj. mazowieckie), była córką rolników, Jana i Pauliny z Abramowskich. Ukończyła Szkołę Powszechną w Kałuszynie, następnie Szkołę Handlową w Mińsku Mazowieckim, studiowała w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie. W latach 1925–1935 pracowała jako kierownik wydawnictwa i redaktor techniczny w firmie „Wydawnictwa Graficzne Stanisław Lityński w Warszawie”. Wydawała książki popularnonaukowe z zakresu szkolnictwa, rolnictwa i budownictwa.
Od 1935 r. Wąsowska pracowała w Polskim Czerwonym Krzyżu – najpierw jako kierowniczka propagandy, a następnie w Zarządzie Głównym prowadziła dział opisowo-ogłoszeniowy. W okresie oblężenia we wrześniu 1939 r. prezydent Warszawy Stefan Starzyński osobiście mianował ją współorganizatorką kuchni zbiorowych. Po upadku stolicy zajęła się pracą społeczną, m.in. akcją dożywiania w szpitalach rannych żołnierzy.
Spotkania „Żegoty”
Już w latach 1940–1941 z własnej inicjatywy zaczęła organizować opiekę dla najbardziej pokrzywdzonych, tj. dla ubogiej ludności żydowskiej. Pod koniec 1942 r. na prośbę działaczy Stronnictwa Demokratycznego udostępniła swoje mieszkanie przy ul. Żurawiej 24 m. 4 (siedem pokoi, dwa wejścia) Radzie Pomocy Żydom „Żegota”.
W związku z tym do mieszkania przychodzili wszyscy czołowi działacze polskich i żydowskich organizacji wchodzących w skład „Żegoty”, m.in. Julian Grobelny, Ferdynand Arczyński, Witold Bieńkowski, Władysław Bartoszewski, Ignacy Barski, Leon Feiner, Adolf Berman, Zofia Rudnicka, Emilia Hiżowa i wielu innych. Od tego czasu był to najbardziej znany i najważniejszy punkt spotkań konspiracji polsko-żydowskiej w Warszawie. Co zadziwiające, nigdy nie uległ on „spaleniu”, tzn. nie został wykryty przez Niemców.
Czytaj więcej o Radzie Pomocy Żydom „Żegota”
Przedstawiamy m.in. historie członków i członkiń Rady, jej strukturę, mechanizmy działania, upamiętnienia w Polsce i Izraelu oraz pamiątki ze zbiorów Muzeum POLIN »
Mieszkanie służyło także za skrzynkę kontaktową dla działaczy CK Bundu i Żydowskiej Organizacji Bojowej aktywnych poza gettem. Na ich prośbę od stycznia 1943 do września 1944 r. Wąsowska ukrywała tam Ignacego Samsonowicza „Tadeusza Leszczyńskiego”, swojego przyszłego męża, autora wielu znanych apeli i odezw podziemia żydowskiego, które własnoręcznie przepisywała na maszynie.
Współpraca polskiego i żydowskiego podziemia
W mieszkaniu Wąsowskiej kwestie walki z Niemcami i niesienia pomocy Żydom omawiali także konspiratorzy żydowscy. Systematyczne konsultacje powodowały, że gośćmi byli tam m.in. Antek Cukierman, Arie Wilner, Marek Edelman, Bernard Goldstein, Michał Papier, prof. Stanisław Liwszyc, Salo Fiszgrund i wielu innych. Ponadto, przy Żurawiej przechowywano broń ŻOB-u, tajne archiwum CK Bundu i Komisji Koordynacyjnej ŻOB oraz pieniądze przesyłane z Delegatury Rządu RP dla Żydowskiego Komitetu Narodowego.
Pod tym adresem czołowi działacze podziemia żydowskiego zostali zaskoczeni wybuchem powstania warszawskiego i tam też pozostali przez cały okres walk.
Czytaj więcej o mieszkaniu przy ul. Żurawiej 24 w Warszawie
Przedstawiamy historię Eugenii Wąsowskiej-Leszczyńskiej w wirtualnej wystawie
„Dobry adres. Historie ukrywania Żydów w okupowanej Warszawie” »
Po wojnie, relacjonując dla Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Wąsowska pisała: „Moje mieszkanie stało się wielkim skupiskiem Polaków i Żydów, którzy reprezentowali różne kierunki polityczne i współdziałali w różnych formacjach wojskowych”.
Ów punkt konspiracyjny po latach upamiętniono. Na ścianie kamienicy przy ul. Żurawiej 24 znajduje się tablica z inskrypcją:
W tym domu mieścił się w latach 1942–1944 tajny sekretariat Rady Pomocy Żydom kryptonim Żegota, organizacji społecznej Polskiego Państwa Podziemnego, ratującej Żydów zagrożonych śmiercią przez hitlerowskiego okupanta. Tablicę wmurowano w 54. rocznicę powstania w getcie z inicjatywy Stowarzyszenia Żydów Kombatantów RP. Prezydent m. st. Warszawy.
Eugenia Wąsowska udzielała pomocy bezinteresownie, stale narażając swoje życie:
Kto dokładnie przeanalizuje moją działalność w latach minionej wojny, ten z całym obiektyzmem stwierdzić musi, że działałam na najbardziej zagrożonym odcinku, jakim była sprawa pomocy Żydom, i że mam moralne prawo oczekiwać na umieszczenie również mojego nazwiska na liście osób, które ofiarnie i z poświęceniem służyły sprawie ocalenia Żydów od niechybnej śmierci oraz przez długie lata straszliwego terroru okupacyjnego codziennie narażały swoje życie dla ratowania innych.
W 1985 r. Instytut Yad Vashem nadał Eugenii Wąsowskiej-Leszczyńskiej tytuł Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.
