W latach okupacji niemieckiej Igor Abramow-Newerly, wybitny prozaik, autor powieści i opowiadań, a także słuchowisk radiowych i scenariuszy filmowych, udzielał pomocy Żydom ze środowiska literackiego – swoim dawnym współpracownikom. Podczas Zagłady dał schronienie m.in. Jakubowi Hersztajnowi, Renacie Herszenfus i Lejzorowi Czarnobrodzie. Pomoc kierował także do getta warszawskiego, wspierając Janusza Korczaka. Na początku 1943 r. pisarz trafił do więzienia na Pawiaku.
Urodzony w rodzinie polsko-rosyjskiej pisarz Igor Newerly, był człowiekiem wszechstronnie wykształconym – studiował prawo i pedagogikę. W okresie międzywojennym zaangażował się w działalność społeczną na terenie Warszawy, dzięki temu poznał m.in. Janusza Korczaka (właśc. Henryka Goldszmita), żydowskiego lekarza, pedagoga, pisarza i działacza społecznego. W 1932 r. został redaktorem naczelnym stworzonej przez Korczaka gazety „Mały Przegląd”, zadebiutował też na łamach prasy, publikując pod nazwiskiem „Jerzy Abramow”.
Losy Igora Newerlego podczas okupacji niemieckiej
Po wybuchu II wojny światowej Newerly, poszukując źródła utrzymania, przekwalifikował się na szklarza i stolarza. Pracował w Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym w Warszawie. W latach 1940-42, pełnił funkcję kierownika młodzieżowych zakładów stolarskich Rady Głównej Opiekuńczej na Żoliborzu, a w 1942 r. założył Spółdzielnię Pracy Stolarsko-Zabawkarską.
Prócz pracy zarobkowej, prowadził działalność konspiracyjną i społeczną oraz uczestniczył w wytwarzaniu broni dla podziemia zbrojnego. Jego aktywność budzi tym większy podziw, że sam był osobą z niepełnosprawnością – miał amputowaną nogę i używał protezy.
Nie zważając na rozporządzenia i zakazy niemieckiego okupanta, Newerly nadal utrzymywał serdeczne stosunki z Korczakiem i innymi osobami związanymi ze środowiskiem „Małego Przeglądu”. Nie zmieniło się to także wtedy, gdy zmuszeni zostali zamieszkać w getcie.
Znajomy Newerlego z konspiracji Kazimierz Dębicki wspominał:
„Jako były współpracownik Korczaka w Domu Sierot i redaktor naczelny stworzonego przez Starego Doktora pisma czuł się w obowiązku, od utworzenia przez okupantów dzielnicy żydowskiej w Warszawie, pomagania zarówno Korczakowi i jego współpracownikom ze Stefanią Wilczyńską na czele, jak i dzieciom sierocym z Krochmalnej. Uważał też za swój moralny obowiązek pomaganie, w miarę możliwości, byłym małoprzeglądowcom”.
Kiedy zamknięto bramy getta, pisarz zintensyfikował pomoc dla Janusza Korczaka i jego podopiecznych. Nie tylko przesyłał żywność oraz środki finansowe na prowadzenie sierocińca, ale używając forteli – m.in. fałszywej przepustki – odwiedzał ich w getcie.
Udzielanie pomocy Żydom ze środowiska literackiego – dawnym współpracownikom
W swoim domu w latach 1941–1942 udzielił schronienia kilku dawnym współpracownikom z redakcji. Nocowali tam m.in. Jakub Hersztajn oraz Renia Herszenfus. Ryzykował nie tylko życiem swoim, ale także żony i małego synka. Pomoc ta była szczególnie istotna w okresie jesienno-zimowym, kiedy warunki bytowe w getcie stawały się cięższe niż w innych porach roku. Zarówno Jakub Hersztajn, jak i Renia Herszenfus, po pewnym czasie powrócili do swoich rodzin w getcie.
Newerly pomógł także dawnemu koledze z redakcji Lejzorowi Czarnobrodzie. Mężczyzna zdołał zbiec z transportu do niemieckiego obozu zagłady w Treblince. Niestety w trakcie ucieczki z pociągu złamał nogę. Powiadomiony o tym Newerly, pomógł mu wrócić do Warszawy, udzielił schronienia i opiekował się nim. Kiedy stan Lejzora się poprawił, znalazł dla niego schronienie u przyjaciół we wsi koło Kazimierza nad Wisłą.
Ze względu na tzw. zły wygląd Lejzor musiał przebywać przez cały czas w kryjówce. Było to dla niego bardzo uciążliwe, zatem pewnego dnia ubłagał opiekunów o możliwość wyjścia na krótki spacer. Wychodził kilkakrotnie. Z jednego ze spacerów już nie wrócił. Został najprawdopodobniej zatrzymany przez patrol i zamordowany.
Przesłuchanie i represje za pomoc dla Żydów
Na początku 1943 r. gestapo aresztowało Igora Newerlego. Trafił do więzienia na Pawiaku. Jednym z powodów jego zatrzymania był zarzut o udzielaniu pomocy Żydom.
Po brutalnym przesłuchaniu został wysłany do niemieckiego obozu KL Lublin (Majdanek). W trakcie okupacji przebywał także w KL Auschwitz-Birkenau, KL Sachsenhausen i KL Bergen-Belsen.
Uhonorowanie pisarza tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata
Po zakończeniu wojny wrócił do kraju. Założył Komitet Uczczenia Pamięci Janusza Korczaka, zaangażował się też w działalność partyjną. Wówczas nastąpił najbardziej twórczy okres w jego karierze pisarskiej, a pracami Pamiątka z Celulozy, Leśne Morze, Wzgórze Błękitnego Snu na trwałe zapisał się w historii polskiej literatury współczesnej.
26 października 1982 r. Instytut Yad Vashem w Jerozolimie odznaczył Igora Newerlego tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. W trakcie ceremonii powiedział:
„Rad jestem, że będę kiedyś rósł na wzgórzu koło Jerusalem w towarzystwie ludzi mi bliskich, szumiąc wspólnym pozdrowieniem braterstwa i pomocy”.
