Nowak Maria

Jak wojna wybuchła no to ona wiedziała, żeśmy uciekali. Jak wróciliśmy, to pierwsze przyszła zobaczyć co się dzieje. No ona mi taki zimowy płaszcz pierwsza przyniosła swój… […] Bo ona miała już drugi nowy, a ten starszy taki mi od razu... bo ja bym była została bez zimowego płaszcza. [...] Druga koleżanka mi jakieś buty przyniosła, [...] poszłam do pracy. Ona też gdzieś tam pracowała […]. Później jak przyszło to getto, no to ja jej jeszcze nawet mówiłam: „Nie chodź ty do tego getta”. Ale ona mówiła: „Nie, ja nie zostawię rodziców”. Więc ja nic nie mówiłam, bo przecież jakby to na mnie trafiło, to przecież też bym nie zostawiła rodziców. Nie pozwoliłabym, żeby rodzice poszli do getta, a ja nie. Też bym poszła z nimi. No więc już nic nie mówiłam. No chcesz z rodzicami idź, to idź. […] ja tam u niej raz w gecie byłam, bo na początku się można było do geta dostać. [...] była tam [...] w rynku podgórskim taki posterunek policji i oni już tam wiedzieli, bo [...] mówiło się, ja mówiłam „Mój krawiec mi szyje płaszcz, idę do miary i później muszę go odebrać”. [...] Później było, że buty robił- do szewca zawsze ludzie mówili, a on „Nie wiem, czy cały Kraków chodzi, szyje płaszcze i buty i robi w gecie u Żydów?”. Na to się jeszcze wchodziło.

Córka: Właściwie w żydowskich rodzinach, przynajmniej tak ciotka mówiła, nie przywiązywali zbyt wielkiej wagi do religijnego wychowania dziewcząt przed wojną. […] Ona owszem, chodziła do synagogi z ojcem. Bo ojciec ciotki był osobą dosyć ważną w gminie żydowskiej, on o ile dobrze pamiętam, on był wśród tych panów, którzy opiekowali się wdowami, sierotami i oni tak jakoś chodzili i zbierali dla nich [...] jakieś pieniądze, posag dla dzieci, dla dziewcząt. Wydawali je za mąż i tak dalej. [...] Ale ciotka nie była specjalnie wierząca chyba przed wojną, nie? Maria Bożek: No słuchaj, no przecież jak na święta się do nich przychodziło, to była na stole maca, a przy macy leżała szynka. […] [śmiech] Córka: […] Mówiła, że jej babcia ze strony matki, nic u nich w domu nie jadła, po prostu nie brała nic do ust, bo wszystko było nie koszerne. A jak przychodziła to kopała w drzwi, żeby dzwonka nie używać. […] W soboty jak przychodziła, żeby nie używać dzwonka. […] Ciotka bardzo nie lubiła z tą babcią jeździć na wakacje, bo musiała bardzo wówczas rano wstać - wtedy kiedy gospodyni krowy doiła. Bo mleko było koszerne jeżeli doiła Żydówka, albo przy dojeniu była Żydówka. No to ta biedna ciotka musiała być tą osobą przy dojeniu, żeby babcia w ogóle mleko do ust wzięła. Maria Bożek: Żeby mleko było koszerne.[...] Córka:[...] Ja od dziecka słyszałam, że ile to dziecko straciło, że nie zna tej kultury, […] to było coś co odeszło. [...]

Ja miałam jeszcze drugą koleżankę. Też była w gecie […] Ona była u służącej za Krzeszowicami, […] prosili jej rodzice żebym pojechała, […] do niej i powiedziała, żeby ona nie szła do tego geta, żeby została u tej służącej. Ja tam pojechałam. […] Z Krzeszowic do Zalasu gdzieś. [...] Jakimś takim rozklekotanym autobusem, później przez taki las szłam. Był taki [...] przysiółek Wrzosy i ona na tych przysiółku Wrzosy była u tej służącej. Więc powiedziałam jej: „Masz nie jechać, nie wracać. Siedź tu, rodzice proszą, żebyś nie przyjeżdżała do Krakowa tylko tu została. Rodzice idą do geta.” No i wróciłam do Krakowa, ale ona powiedziała, że nie wie, ona się jeszcze zastanawia. Naturalnie przyjechała. […] Też u niej byłam w gecie. Ona tutaj w gecie tu na […] Limanowskiego […] mieszkała.[...] Ona się nazywała Julia Grunbaum. [...] Pierwszym transportem wszyscy poszli. […] Ten pierwszy transport co szedł, to im powiedzieli, że jadą na roboty na Ukrainę.

Oni wychodzili rano, a to się wszystko działo pod jej nieobecność. […] Ta matka miała być schowana a ten brat się zgłosił za matkę do tego transportu. Jak Hela wróciła z tej pracy do geta, to już było po wszystkim. To się okazało, że tam oni wtenczas chodzili i wołali że będzie „Judenfrei Getto”- to znaczy wolne od Żydów. I ta matka wyszła z tej kryjówki i ci inni ludzie z tej kryjówki wyszło, bo myśleli, że jak będzie wolne od Żydów, to co oni tu zrobią sami. Wyszli. Tak, że w tym drugim transporcie poszli i matka i ten najstarszy brat. Ona została w tym pokoju sama. [...] Po tym drugim transporcie ten Romek przychodzi do mnie i mówi: >> Słuchaj, ona siedzi na łóżku nieumyta, nieuczesana, nic nie je. Mówi - siedzi, jak zwierz wygląda i mówi mi o tym, że ten ojciec [...] ta matka, i ten brat poszli<<. Ja mówię: [...] „Teraz już nie ma najmniejszego sensu, żeby ona w tym gecie siedziała, to ją wyciągnijmy z tego geta. [...] Pójdziesz do tego geta, to powiedz, że ma przede wszystkim sobie zrobić fotografię do dowodu osobistego – Kenkarty [...]”. Tam był fotograf w gecie. Ona se fotografię zrobiła. Przysłała tę fotografie przez niego no i kupiliśmy Kenkartę [...] lewą. […] Można było kupić Kenkarty i można było kupić, do tego wszystkie, że tak powiem załączniki, ale to wszystko drogo kosztowało. […] A to ani ja tych pieniędzy nie miałam, ani ona tych pieniędzy nie miała. […] Ja mówię: >>Słuchaj, wpiszemy moje nazwisko. Będzie ona druga taka sama jak ja. Załatw tę Kenkartę niewypełniona, pustą.” […]. Jak my już tę Kenkartę mieli, tośmy się przez niego się umówiłam, że będę na nią czekać na ulicy […] Kopernika. […] Ona tam chodziła z całą tą grupy do jakiejś roboty. […] Co ona tam robiła ja się nigdy nie interesowałam. […] Czy sprzątali […] czy malowali […]. Więc umówiłam się tam z nią.

Ale to było w tym czasie kiedy […] Żydom odebrali wszystkie futra w gecie. Bo to była ta zima taka ciężka w `41 roku pod Moskwą [...] Ludzie tam topili futra, palili, żeby im tylko nie dać, ale nie mogli w nich chodzić. I Hela [...] to futro musiała zdjąć z kołnierza. I tu miała taką podszewkę po prostu, bo nie miała tego materiału. No a poza tym, był […] to okres kiedy była moda, że się musiało mieć na zimowym płaszczu mieć jakiś kawałek czy futerka czy nawet królika czy czegoś. […] Tak, że jak ktoś w Krakowie był bez tego futerka w zimie, to już był podejrzany. […] A ja miałam […] takiego liska małego. To wzięłam tego liska, […] sobie myślę „Na pewno […] przyjdzie z jakimś gołym kołnierzem, to trzeba jej to dać.” No i wyszłam na Kopernika. Umówiłam się o godzinie jedenastej i nie byłam pod bramą tylko po drugiej stronie ulicy. To już byłam umówiona, że będę stała po drugiej stronie ulicy. No i ona rzeczywiście wyszła po jedenastej do mnie. Ja ją złapałam pod rękę, ściągłam jej tą gwiazdę Dawida, bo ona miała tu gwiazdę Dawida na ręce - taka opaska. […] Chwyciłam ją za to ramię i zarzuciłam na nią [...] to futerko, na ten kołnierz. No i poszłam. Zaprowadziłam ją to tego mojego kolegi, zresztą to był jej kolega też, nie tylko mój.