Struktura i mechanizmy działania „Żegoty”

Rada Pomocy Żydom „Żegota” była jedyną w okupowanej Europie wspieraną przez Państwo instytucją powołaną w celu ratowania Żydów podczas Zagłady. Powstała 4 grudnia 1942 r. w Warszawie. Działalność jej członków i członkiń polegała m.in. na wyszukiwaniu kryjówek dla Żydów ukrywających się po tzw. aryjskiej stronie, dostarczaniu dla nich fałszywych dokumentów tożsamości, czy rozprowadzaniu zapomóg. Władysław Bartoszewski, członek „Żegoty”, pisał: „[...] była to pierwsza organizacja, w której w konspiracji przeciw Niemcom siedzieli razem przy jednym stole i działali syjoniści, bundowcy, katolicy, polscy demokraci, polscy socjaliści, ludowcy – i Żydzi, i Polacy”.

„Nie przestajemy uważać ich za politycznych, gospodarczych i ideowych wrogów Polski” – pisała Zofia Kossak, Sprawiedliwa wśród Narodów Świata o Żydach w ulotce zatytułowanej Protest!, która została wydana przez Front Odrodzenia Polski (FOP) w reakcji na trwającą od 22 lipca likwidację getta warszawskiego (Gross Aktion). 

„Co więcej, zdajemy sobie sprawę z tego, iż nienawidzą nas oni więcej niż Niemców, że czynią nas odpowiedzialnymi za swoje nieszczęście” – pisała dalej Kossak, lecz jednocześnie stwierdzała: „Świadomość tych uczuć jednak nie zwalnia nas z obowiązku potępienia zbrodni”.

Swoją odezwą członkowie FOP przyczynili się do powstania późniejszej Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Polsko-żydowską organizację utworzyli działacze o skrajnie odmiennych poglądach. 

Władysław Bartoszewski, Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, współzałożyciel Rady, wspominał:

„[...] była to pierwsza organizacja, w której w konspiracji przeciw Niemcom siedzieli razem przy jednym stole i działali syjoniści, bundowcy, katolicy, polscy demokraci, polscy socjaliści, ludowcy – i Żydzi, i Polacy”.

W skład „Żegoty” weszli przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej – Wolność, Równość, Niepodległość (PPS-WRN), Robotniczej Partii Polskich Socjalistów (RPPS), Stronnictwa Demokratycznego (SD), Stronnictwa Ludowego (SL), Frontu Odrodzenia Polski (FOP), Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego (Bundu) i Żydowskiego Komitetu Narodowego (ŻKN).

Struktura „ŻEGOTY”

Trzon Rady odzwierciedlał jej wewnętrzne zróżnicowanie. Pierwszym przewodniczącym wybrano Juliana Grobelnego (PPS-WRN), kolejnymi Leona Feinera (Bund) i Romana Jabłonowskiego (WRN). Funkcję wiceprzewodniczącego pełnił Tadeusz Rek (SL), sekretarza Adolf Berman (ŻKN) a skarbnika Ferdynand Arczyński (SD). Zakonspirowane biuro Rady mieściło się w mieszkaniu Eugenii Wąsowskiej-Leszczyńskiej przy ul. Żurawiej 24 w Warszawie, a jego prace organizowała Zofia Rudnicka z pomocą Janiny Wąsowicz, Celiny Tyszko i Władysławy Paszkiewicz (związanych z SD/SDP). Niezależnymi oddziałami kierowali Stanisław Dobrowolski (PPS) w Krakowie, Władysława Chomsowa (SD) we Lwowie, a Komitetem Zamojsko-Lubelskim Stefan Sendłak (PPS-WRN).

Komórką „Żegoty” o kryptonimie „Felicja”, odpowiedzialną za jedną piątą wszystkich ludzi objętych opieką Rady w Warszawie, kierował Maurycy Herling-Grudziński, żydowski adwokat, który pod własnym nazwiskiem pozostawał po tzw. aryjskiej stronie.

Kontakty z „Żegotą” z ramienia Delegatury Rządu RP na Kraj utrzymywali Witold Bieńkowski (FOP) oraz jego zastępca w referacie spraw żydowskich Delegatury Władysław Bartoszewski (FOP).

PODZIAŁ OBOWIĄZKÓW

„Zadaniem Rady jest niesienie pomocy Żydom jako ofiarom eksterminacyjnej akcji okupanta, a to pomocy w kierunku ratowania ich od śmierci, ich legalizacji, przydzielania im pomieszczeń, udzielania zasiłków materialnych względnie, gdzie to wskazane, wyszukiwanie zajęć zarobkowych jako podstawę egzystencji, zawiadywanie funduszami i ich rozprowadzanie – słowem działalność, która pośrednio lub bezpośrednio wchodzić może w zakres pomocy” 

– określano cele organizacji w piśmie do Delegata Rządu RP na Kraj z 29 grudnia 1942 r.

Pracę „Żegoty” usprawniał podział na referaty: legalizacyjny, finansowy, mieszkaniowy, antyszantażowy, propagandowy, dziecięcy, do spraw prowincji, a od jesieni 1943 r. – lekarski i odzieżowy. Biurem legalizacyjnym kierował Leon Weiss. Dostarczało ono aryjskich papierów niezbędnych do funkcjonowania poza gettami czy obozami koncentracyjnymi.

„Lewe dokumenty umożliwiały nie tylko wegetowanie w ukryciu, ale w pewnych wypadkach pozwalały na otrzymanie pracy”

– wspominała Maria Kann, pisarka, uhonorowana tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Referatem mieszkaniowym zarządzała Emilia Hiżowa, a jej współpracownicy wyszukiwali lokale na terenie miast oraz angażowali się w pomoc ludności żydowskiej, poprzez przygotowanie kryjówek w okolicach podmiejskich i na wsi. Działania na prowincji koordynował referat terenowy Stefana Sendłaka (PPS-WRN). Referat dziecięcy prowadziły kolejno Aleksandra Dargielowa, a po niej Irena Sendlerowa (RPPS).

Na czele referatu lekarskiego stanął dr Ludwik Rostkowski, Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, związany z Komitetem Lekarzy Demokratów i Socjalistów. Szczególną rolę pełniły referat antyszantażowy i propagandowy – za pomocą informacji, druków i podejmowanych akcji walczyły z szantażystami, apelowały do współobywateli Polaków oraz do świata o pomoc ludności żydowskiej. 

Kilkunastoosobowy zespół Rady Pomocy Żydom „Żegota” kierował ściśle tajną akcją pomocy ludności żydowskiej, której udzielały organizacje polityczne, społeczne oraz osoby indywidualne. Współpracownicy posługiwali się pseudonimami. Przeważnie nie wiedzieli o sobie nawzajem, tworząc konspiracyjną sieć kontaktów. 

 

POMOC MINIMALNA, ALE SYSTEMATYCZNA

„Nie wszyscy ludzie, którzy Radzie pomagali, wiedzieli, że pomagają Żydom. Bądźmy w tej sprawie ściśli i obiektywni. Łatwiej było znaleźć mieszkanie do przechowania skrzyni broni niż dla jednego Żyda. Chociaż to była śmierć i to była śmierć”, wspominał Władysław Bartoszewski, Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

„Żegota” niosła pomoc ludności żydowskiej poprzez organizowanie miejsc schronienia, zatrudnienia, aryjskich papierów oraz przekazywała środki materialne – głównie pieniądze. Szacuje się, że Rada dostarczyła około 50 tysięcy fałszywych dokumentów. Wśród nich kennkarty i metryki chrztu, które wystawiali księża.

Wśród podopiecznych „Żegoty” liczną grupę stanowiły dzieci. Rada kontynuowała wobec nich akcję pomocową Wydziału Opieki Społecznej m. st. Warszawy oraz Rady Głównej Opiekuńczej, społecznej organizacji pomocy. Przejmowała dzieci wyprowadzane z getta warszawskiego, lokowała je w zakładach, klasztorach lub rodzinach zastępczych. Opiekunowie zazwyczaj otrzymywali środki na ich utrzymanie. Miesięczny zasiłek wynosił 400-700 zł na osobę. Na początku 1943 r. z zapomóg korzystało trzysta osób, pod koniec tego roku – dwa tysiące, latem 1944 r.  – około czterech tysięcy.

„Pomoc od »Żegoty« była minimalna, ale systematyczna”, opowiadała Irena Sendlerowa, Sprawiedliwa wśród Narodów Świata, kierowniczka referatu dziecięcego. „Te kwoty, które otrzymywali nasi podopieczni, były niewystarczające w ich sytuacji stałego ukrywania się i niewspółmierne do stale rosnących cen. […] kilogram słoniny kosztował tysiąc czterysta złotych. Ale w kontaktach bezpośrednich z ukrywającymi się często słyszałam, że nasza dla nich pomoc dawała iskierkę nadziei w ich tragicznym położeniu”. 

Za pośrednictwem „Żegoty” część pomocy trafiała do osób pod opieką innych organizacji, m.in. Polskiej Partii Robotniczej i Związku Syndykalistów Polskich. 

Poza pomocą ludności żydowskiej, Rada starała się oddziaływać na postawy polskiego społeczeństwa wobec Żydów. Wydawała ulotki i biuletyny, przedstawiała sytuację Żydów na łamach prasy konspiracyjnej, piętnowała szmalcownictwo i szantaż wobec ukrywających się. Raportowała Rządowi RP na uchodźstwie, ponadto postulowała potrzebę militarnej interwencji aliantów. Akcję „Żegoty” dotowała Delegatura Rządu RP na Kraj, a pośredniczył w tym Referat Spraw Żydowskich i Departament Spraw Wewnętrznych Delegatury. Środki stanowiły kilka procent budżetu przeznaczonego na cele opieki społecznej.

„Pomoc Delegatury wyrażała się w wybitnie niewystarczających dotacjach. Interweniowaliśmy przeważnie bezskutecznie”, wspominał Tadeusz Rek, członek „Żegoty”, uhonorowany w 1981 r. tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.

Pieniądze przekazywały także zagraniczne organizacje żydowskie poprzez ugrupowania żydowskie w okupowanej Polsce. Również – w formie składek – osoby prywatne. Fundusze Rady starczyły na objęcie opieką niewielkiej grupy tych, którzy jej potrzebowali. 

 Karolina Dzięciołowska, grudzień 2017
Opracowano na podstawie: Źródeł dotyczących „Żegoty” 

Przeczytaj więcej o Radzie Pomocy Żydom „Żegota”