Struktura „Żegoty”
„Nie przestajemy uważać ich za politycznych, gospodarczych i ideowych wrogów Polski”, pisała Zofia Kossak o Żydach w ulotce zatytułowanej „Protest!”, która została wydana przez Front Odrodzenia Polski (FOP) w reakcji na trwającą od 22 lipca likwidację getta warszawskiego (Gross Aktion).
„Co więcej, zdajemy sobie sprawę z tego, iż nienawidzą nas oni więcej niż Niemców, że czynią nas odpowiedzialnymi za swoje nieszczęście” – pisała dalej Kossak, lecz jednocześnie stwierdzała: „Świadomość tych uczuć jednak nie zwalnia nas z obowiązku potępienia zbrodni”.
Swoją odezwą członkowie FOP przyczynili się do powstania późniejszej Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Polsko-żydowską organizację stworzyli działacze o skrajnie odmiennych poglądach.
Władysław Bartoszewski, współzałożyciel Rady, wspominał: „[...] była to pierwsza organizacja, w której w konspiracji przeciw Niemcom siedzieli razem przy jednym stole i działali syjoniści, bundowcy, katolicy, polscy demokraci, polscy socjaliści, ludowcy – i Żydzi, i Polacy”.
W skład „Żegoty” weszli przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej – Wolność, Równość, Niepodległość (PPS-WRN), Robotniczej Partii Polskich Socjalistów (RPPS), Stronnictwa Demokratycznego (SD), Stronnictwa Ludowego (SL), Frontu Odrodzenia Polski (FOP), Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego (Bundu) i Żydowskiego Komitetu Narodowego (ŻKN).
Trzon Rady odzwierciedlał jej wewnętrzne zróżnicowanie. Pierwszym przewodniczącym wybrano Juliana Grobelnego (PPS-WRN), kolejnymi Leona Feinera (Bund) i Romana Jabłonowskiego (WRN). Funkcję wiceprzewodniczącego pełnił Tadeusz Rek (SL), sekretarza Adolf Berman (ŻKN) a skarbnika Ferdynand Arczyński (SD). Zakonspirowane biuro Rady mieściło się w mieszkaniu Eugenii Wąsowskiej-Leszczyńskiej przy ul. Żurawiej 24 w Warszawie a jego prace organizowała Zofia Rudnicka z pomocą Janiny Wąsowicz, Celiny Tyszko i Władysławy Paszkiewicz (związanych z SD/SDP). Niezależnymi oddziałami kierowali Stanisław Dobrowolski (PPS) w Krakowie, Władysława Chomsowa (SD) we Lwowie a Komitetem Zamojsko-Lubelskim Stefan Sendłak (PPS-WRN).
Komórką „Żegoty” o kryptonimie „Felicja”, odpowiedzialną za jedną piątą wszystkich ludzi objętych opieką Rady w Warszawie, kierował Maurycy Herling-Grudziński, żydowski adwokat, który pod własnym nazwiskiem pozostawał po tzw. aryjskiej stronie.
Kontakty z „Żegotą” z ramienia Delegatury Rządu RP na Kraj utrzymywali Witold Bieńkowski (FOP) oraz jego zastępca w referacie spraw żydowskich Delegatury Władysław Bartoszewski (FOP).
„Zadaniem Rady jest niesienie pomocy Żydom jako ofiarom eksterminacyjnej akcji okupanta, a to pomocy w kierunku ratowania ich od śmierci, ich legalizacji, przydzielania im pomieszczeń, udzielania zasiłków materialnych względnie, gdzie to wskazane, wyszukiwanie zajęć zarobkowych jako podstawę egzystencji, zawiadywanie funduszami i ich rozprowadzanie – słowem działalność, która pośrednio lub bezpośrednio wchodzić może w zakres pomocy”, określano cele organizacji w piśmie do Delegata Rządu RP na Kraj z 29 grudnia 1942 r.
Pracę Rady usprawniał podział na referaty: legalizacyjny, finansowy, mieszkaniowy, antyszantażowy, propagandowy, dziecięcy, do spraw prowincji, a od jesieni 1943 r. – lekarski i odzieżowy.
Biurem legalizacyjnym kierował Leon Weiss. Dostarczało ono dokumentów niezbędnych do funkcjonowania poza gettami czy obozami. „Lewe dokumenty umożliwiały nie tylko wegetowanie w ukryciu, ale w pewnych wypadkach pozwalały na otrzymanie pracy”, wspominała Maria Kann, pisarka. Referatem mieszkaniowym zarządzała Emilia Hiżowa, a jej współpracownicy wyszukiwali lokale na terenie miast oraz angażowali się w przygotowanie kryjówek w okolicach podmiejskich i na wsi. Działania na prowincji koordynował referat terenowy Stefana Sendłaka (PPS-WRN). Referat dziecięcy prowadziły kolejno Aleksandra Dargielowa a po niej Irena Sendlerowa (RPPS).
Na czele referatu lekarskiego stanął dr Ludwik Rostkowski związany z Komitetem Lekarzy Demokratów i Socjalistów. Szczególną rolę pełniły referat antyszantażowy i propagandowy – za pomocą informacji, druków i podejmowanych akcji walczyły z szantażystami, apelowały do współobywateli Polaków oraz do świata o pomoc Żydom.
Karolina Dzięciołowska, grudzień 2017
Czytaj więcej o Radzie Pomocy Żydom „Żegota”
Przedstawiamy m.in. historie członków i członkiń Rady, jej strukturę, mechanizmy działania,
upamiętnienia w Polsce i Izraelu oraz pamiątki ze zbiorów Muzeum POLIN.
Bibliografia
Marek Arczyński, Wiesław Balcerak, Kryptonim „Żegota”. Z dziejów pomocy Żydom w Polsce 1939-1945, Warszawa 1979.
Anna Bikont, Sendlerowa. W ukryciu, Warszawa 2017.
Teresa Prekerowa, Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942-1945, Warszawa 1982.
Gunnar S. Paulsson, Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy (1940-1945), Kraków 2007.
Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939-1945, oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Warszawa 2007.
„Żegota”. Rada Pomocy Żydom 1942-1945. Wybór dokumentów, oprac. A. K. Kunert, Warszawa 2002.
„Żegota. Dokumenty 1942-1945”, oprac. M. Olczak, Warszawa 2017.
