80 lat temu powołano Komitet Pomocy Żydom
„Zofia Kossak była niesłychanie nieostrożna. Wierzyła ludziom”, wspomina Janusz Jabłoński, który jako 16-latek w czasie okupacji niemieckiej współpracował w konspiracji z Kossak. To ona, pisarka i działaczka społeczna z katolickiej organizacji Front Odrodzenia Polski, wraz z Wandą Krahelską-Filipowiczową, działaczką Stronnictwa Demokratycznego, a dawniej członkinią legendarnej Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej, założyły konspiracyjny Komitet Pomocy Żydom.
Komitet został powołany w okupowanej Warszawie za zgodą Delegatury Rządu RP na Kraj. Poza Kossak i Krahelską działali w nim m.in. Witold Bieńkowski, Ignacy Barski, Maria Lasocka i Władysław Bartoszewski z FOP oraz Marek Ferdynand Arczyński i Janina Raabe-Wąsowiczowa z SD. Szacuje się, że między wrześniem a grudniem 1942 r. prowadzona przez Komitet akcja pomocowa objęła bezpośrednio ponad 180 osób (przede wszystkim w Warszawie). Działano pod kryptonimem „Konrad Żegota” – prawdopodobnie od imienia jednego z konspiratorów z III części Dziadów Adama Mickiewicza.
„27 września 1942 r. powstał komitet zwany w dokumentach z tego okresu Komisją Pomocy Społecznej dla Ludności Żydowskiej lub Społecznym Komitetem Pomocy Ludności Żydowskiej, a dla celów konspiracyjnych – Komitetem im. Konrada Żegoty. W latach późniejszych, już po jego likwidacji i utworzeniu Rady Pomocy Żydom (grudzień 1942), przyjęto określać go nazwą Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom”, wyjaśniała badaczka Teresa Prekerowa, autorka klasycznej monografii Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945 (Państwowy Instytut Wydawniczy 1982, 2020).
Komitet zmagał się z problemami finansowymi oraz organizacyjnymi. Rząd RP na uchodźstwie w Londynie został poinformowany o jego powstaniu w radiogramie Delegata Rządu RP na Kraj dopiero 31 października 1942 roku. Proszono wówczas wicepremiera Stanisława Mikołajczyka o „zasiłek pół miliona zł miesięcznie”. Na jesieni 1942 r. podjęto starania o utworzenie nowej organizacji – stałej, silnej, wyposażonej w odpowiednie środki i opartej na szerokiej reprezentacji społecznej. Stało się to w grudniu, kiedy utworzono Radę Pomocy Żydom „Żegota”. W jej skład nie weszły jednak Zofia Kossak i Wanda Krahelska.
Odezwa Protest! Zofii Kossak. Premiera opracowania tematycznego na portalu Polscy Sprawiedliwi, 18 IX 2022
Osobistymi wspomnieniami na temat Zofii Kossak podzielił się w wywiadzie dla Muzeum POLIN Janusz Jabłoński. Opisuje m.in. tajną skrytkę w mieszkaniu „Ciotki” przy ul. Radnej w Warszawie, przybliża okoliczności rozpoczęcia współpracy konspiracyjnej z jego matką, Marią Jabłońską, uhonorowaną – podobnie jak Kossak i Krahelska – tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.
Wspomina także swoje zaangażowanie w kolportażu redagowanej przez Kossak „Prawdy”, czyli podziemnego organu informacyjnego Frontu Odrodzenia Polski. To właśnie ta organizacja stała za wydaniem odezwy Protest!, która była kluczowa dla powstania Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom. Zofia Kossak wezwała w niej do niezgody na trwającą eksterminację Żydów:
„Świat patrzy na tę zbrodnię straszliwszą niż wszystko, co widziały dzieje – i milczy. Rzeź milionów bezbronnych ludzi dokonywa się wśród powszechnego, złowrogiego milczenia […] Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala” – brzmiały słowa Kossak.
Protest! został rozkolportowany na ulicach 11 sierpnia 1942 roku. Był odpowiedzią na prowadzone przez Niemców masowe wywózki Żydów z warszawskiego getta do ośrodka zagłady w Treblince, które trwały już dwudziesty dzień. Wydano go w formie ulotki w nakładzie 5000 egzemplarzy.
„Odezwa Zofii Kossak to tekst założycielski dla polskiego myślenia o ratowaniu Żydów”, zauważa Tomasz Żukowski, badacz problemów dyskursu publicznego w Polsce. „Trwa wokół niego spór. Jan Błoński dziwił się, że był to dokument »bardzo prożydowski [...] i zarazem… jaskrawie antysemicki«”.
80. rocznica powstania Tymczasowego Komitet Pomocy Żydom to dla Muzeum POLIN okazja do publikacji opracowania tematycznego, które poświęcamy szczegółowej lekturze Protestu!, jednego z najważniejszych tekstów kultury związanych z dziedzictwem polskich Sprawiedliwych. Poznaj treść odezwy, dowiedz się więcej o recepcji i znaczeniu tego tekstu w dyskusji o postawach społeczeństwa polskiego wobec Żydów podczas Zagłady. Autorem opracowania jest dr hab. Tomasz Żukowski z Instytutu Badań Literackich PAN.
» Przeczytaj: Odezwa „Protest” Zofii Kossak (1942) [premiera]
Jeden z zachowanych egzemplarzy ulotki Protest! znajduje się w kolekcji Muzeum POLIN – to dar Biblioteki Narodowej w Warszawie. Inne pamiątki związane z członkami i członkiniami „Żegoty”, m.in. fałszywa kenkarta i metryka urodzenia Leona Feinera, czy dokumenty z archiwum komórki „Felicja” (depozyt Zakładu Narodowego im. Ossolińskich), prezentujemy w wystawie stałej Muzeum.
Nowości wydawnicze na portalu Polscy Sprawiedliwi to nie wszystko, co przygotowaliśmy z okazji 80. rocznicy powstania Tymczasowego Komitet Pomocy Żydom.
Co się stało z dziedzictwem Sprawiedliwych? Dyskusja ekspercka w Muzeum POLIN, 21 IX 2022
21 września odbyło się drugie spotkanie z cyklu dyskusji o polskich Sprawiedliwych, organizowanych w 2022 r. przez Muzeum POLIN. Rozmawialiśmy o tym, jak przez blisko 80 lat od zakończenia II wojny światowej zmieniał się sposób przedstawiania historii Sprawiedliwych. Przyjrzeliśmy się, jakim celom służyła w latach PRL i po roku 1989, jak była instrumentalizowana. Zastanawialiśmy się, w jaki sposób historia Sprawiedliwych może służyć edukacji nowych pokoleń.
W dyskusji wzięli udział Anna Bikont, autorka m.in. książki Sendlerowa. W ukryciu, prof. Michał Bilewicz i prof. Karolina Wigura z Uniwersytetu Warszawskiego. Dyskusję poprowadził Michał Okoński z „Tygodnika Powszechnego”. Transmisję ze spotkania można obejrzeć poniżej:
Następne spotkanie z cyklu dyskusji o Polskich Sprawiedliwych, zatytułowane „Kim są współcześni Sprawiedliwi?”, odbędzie się 14 grudnia 2022 r., z okazji przypadającej kilka dni wcześniej 80. rocznicy powstania „Żegoty”. Szczegółowe informacje na temat dyskusji i innych wydarzeń podamy wkrótce.
* * *
Powyższy tekst ukazał się w skróconej formie w Magazynie „Kontakt” oraz w największym polskim portalu historycznym „Histmag”, w ramach prowadzonych przez Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN działań promujących program publiczny Muzeum.
