80. rocznica śmierci Henryka Sławika

Redakcja, 23 sierpnia 2024

23 sierpnia 1944 r. w niemieckim nazistowskim obozie koncentracyjnym Gusen I (Mauthausen) został zamordowany Henryk Sławik. Był dziennikarzem, powstańcem śląskim, działaczem Polskiej Partii Socjalistycznej. W czasie II wojny światowej kierował Komitetem Obywatelskim ds. Opieki nad Polskimi Uchodźcami na Węgrzech. Pomagał Żydom, szczególnie dzieciom, współpracując z węgierskim politykiem, Józsefem Antallem seniorem. Pośmiertnie uhonorowano go tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata (1990) i Orderem Orła Białego (2010). 23 sierpnia to również 85. rocznica podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow między III Rzeszą a Związkiem Radzieckim – tego dnia obchodzimy Europejski Dzień Pamięci Ofiar Reżimów Totalitarnych. Przeczytaj historię Henryka Sławika i zobacz związane z nią fotografie z kolekcji Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

Poprzednie Dalej

Zdjęcie 1 z 6

„Bohater trzech narodów – polskiego, żydowskiego i węgierskiego. Niewiele jest osób, które w pełni zasługują na taki tytuł. Nie ma żadnej przesady w zaliczeniu Henryka Sławika do grona najszlachetniejszych Polaków okresu II wojny światowej, którzy podjęli walkę z Niemcami poza granicami Polski i tam nieśli pomoc polskim obywatelom, w tym Żydom”, pisał Grzegorz Łubczyk, dyplomata, Ambasador RP na Węgrzech (1997–2001), badacz i popularyzator historii Henryka Sławika, autor jego pierwszej biografii (2003).

Henryk Sławik przebywał na emigracji od września 1939 r., kiedy przedostał się z ogarniętej wojną Polski na Węgry. Został przewodniczącym powołanego w październiku przez polskich emigrantów Komitetu Obywatelskiego do Spraw Opieki nad Polskimi Uchodźcami na Węgrzech, który pośredniczył w sprawach między uchodźcami polskimi a władzami węgierskimi. Zajmował się sprawami opieki społecznej, szkołami, opieką medyczną. Po zamknięciu Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej w Budapeszcie w styczniu 1941 r., Komitet zaczęto traktować jako reprezentację Polaków na Węgrzech.

Wśród uchodźców, którym Sławik i jego współpracownicy udzielili pomocy, byli polscy Żydzi znajdujący się na Węgrzech. Dla osób dorosłych Sławik wyrabiał fałszywe dokumenty tożsamości, dla dzieci założył sierociniec w Vác. Współpracował m.in. z węgierskim politykiem, Józsefem Antallem. Trudno oszacować ilu osobom pomogli. Badacze szacują, że było to między pięć a nawet czternaście tysięcy Żydów.

Henryk Sławik został aresztowany przez gestapo w lipcu 1944 r., wcześniej Niemcy zatrzymali również Antalla. Po brutalnym śledztwie Sławik został przeniesiony do obozu koncentracyjnego Gusen I (Mauthausen). Tam też został powieszony 23 sierpnia 1944 roku. Antalla wypuszczono na wolność.

Przeczytaj: Historia pomocy Henryka Sławika →

Po wojnie postać Sławika została zapomniana na wiele lat. Do jej przypomnienia przyczynił się współpracownik bohatera, Henryk Zvi Zimmermann (1913–2006), prawnik i dyplomata, uczestnik żydowskiego podziemia podczas II wojny światowej, później ważna postać izraelskiej sceny politycznej i jeden ze świadków w procesie niemieckiego zbrodniarza wojennego, Adolfa Eichmanna.

Henryk Sławik został pośmiertnie uhonorowany tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata (1977) oraz odznaczony m.in. Orderem Orła Białego (2010). Od tego czasu w Polsce i na świecie wzniesiono wiele pomników upamiętniających Sławika i Antalla, m.in. w Katowicach (2015), Warszawie (2016) i Budapeszcie (2017). Dwaj współpracownicy z czasów wojny zostali także patronami placu przed katowickim „Spodkiem” (2014) i bulwaru w Budapeszcie (2016). Imię Sławika nosi również Centrum Edukacyjne Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach.

Henryk Sławik na fotografiach z kolekcji Muzeum POLIN

W kolekcji Muzeum POLIN (depozyt Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce) przechowujemy dwie karty albumu fotograficznego ze zdjęciami przedstawiającymi Henryka Sławika. Na kartach znajduje się 8 fotografii wykonanych w latach 1938–1939. Sześć z nich przedstawia Sławika biorącego udział w uroczystościach związanych z zajęciem przez Polskę czechosłowackiego Zaolzia w październiku 1938 r., pozostałe przedstawiają Sławika w porcie w Gdyni i na pokładzie transatlantyku MS Batory w roku 1939.

Nieznane są okoliczności powstania albumu, w którym znalazły się wymienione zdjęcia, nie wiadomo kim był fotograf, który je wykonał. Faktem jest, że 2 października 1938 r. Henryk Sławik wraz z żoną Jadwigą uczestniczył w uroczystości wkroczenia Wojska Polskiego na czechosłowackie Zaolzie, biorąc udział w manifestacji na rynku w Jabłonkowie (cz. Jablunkov).

Zajęcie Zaolzia było rezultatem wystosowania przez Rząd RP ultimatum wobec rządu Czechosłowacji, w którym Warszawa zażądała przekazania Polsce części powiatów czeskocieszyńskiego i frysztackiego. Miało to miejsce tuż po konferencji w Monachium (29–30 września 1938) dotyczącej przyłączenia części terytoriów Czechosłowacji do III Rzeszy. Dzień po wystosowaniu polskiego ultimatum, 2 października, na Zaolzie wkroczyli polscy żołnierze z Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Śląsk”.

Dr Tomasz Kurpierz, autor najnowszej biografii Henryka Sławika, wydanej przez katowicki oddział Instytut Pamięci Narodowej w 2020 r., zauważa w swojej książce:

„Szczególnie na Śląsku Cieszyńskim, ale także w całym województwie śląskim i w kraju zapanowała euforia i poczucie satysfakcji, wymieszane jednak u niektórych z zażenowaniem z powodu wystąpienia przeciwko południowemu sąsiadowi znajdującemu się w dramatycznej sytuacji.

Polscy socjaliści popierali oczywiście żądania powrotu do Polski Zaolzia, twierdzili jednakże, że zwrot ten powinien nastąpić poprzez dobrowolne i pokojowe porozumienie Warszawy i Pragi, oraz wskazywali, że nie może on być jedynie pośrednim skutkiem agresywnych posunięć Berlina. Bezpośrednio przed konferencją w Monachium, 24 września 1938 r., Rada Naczelna PPS przyjęła uchwałę, w której podkreślono, że niezależnie od tego, jak potoczą się losy Czechosłowacji, III Rzesza nie zrezygnuje ze swej polityki »ciągle powtarzających się faktów dokonanych«.

[...] Niestety nie wiadomo, jak wydarzenia te oceniał Sławik – czy po zajęciu Zaolzia przeważał u niego entuzjazm, czy też jego stanowisko było bardziej realistyczne. Wiadomo jedynie, że 2 października 1938 r. m.in. wraz z żoną Jadwigą uczestniczył w uroczystości wkroczenia wojsk polskich do Czeskiego Cieszyna [na fotografiach widoczny jest rynek w Jabłonkowie – red.]”.

6 fotografii z kolekcji Muzeum POLIN, przedstawiających Henryka Sławika na Zaolziu, publikujemy w portalu Polscy Sprawiedliwi po raz pierwszy. Zdjęcia można obejrzeć w galerii zdjęć na górze strony.