Wątek ukrywania się Żydów w twórczości Hanny Krall

Wątek ukrywania się Żydów podczas Zagłady stanowi – na równi z tematem niewyrażalności doświadczenia Zagłady – jeden z centralnych w twórczości Hanny Krall. Od tomu reportaży Hipnoza (1989) uwaga reporterki konsekwentnie koncentruje się na temacie Zagłady właśnie. W kolejnych utworach przewija się również zawoalowany wątek autobiograficzny: dziewczynki o żydowskim wyglądzie, przesłuchiwanej na jednym z warszawskich posterunków przez polskich tzw. granatowych policjantów, znającej świetnie chrześcijańskie modlitwy; a także jej matki – niewyglądającej na Żydówkę, która jednak nie zdołała opanować modlitw ratujących życie. Na szczęście, na posterunek przybywa wybawczyni, sąsiadka sprzed wojny. Jej oburzony okrzyk ma właściwości ocalające: „Co? Moja siostra Żydówką? Co za świństwo! [...] Ja wam pokażę! Jadziu! Przywiozłam Twoje dokumenty”. Była to Maria Ostrowska-Ruszczyńska, uhonorowana w 1988 r. tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.

Urodzona w Warszawie w maju 1935 r. Hanna Krall jest najsłynniejszą polską reporterką. Ukończyła Wydział Dziennikarstwa na Uniwersytecie Warszawskim. Po studiach pracowała w „Życiu Warszawy”, następnie w latach 70. w tygodniku „Polityka”. 

Pierwsze książkowe wydania jej reportaży, m.in. Na wschód od Arbatu, są zapisem rzeczywistości ówczesnego ZSRR, w którym spędziła trzy lata. Autorka, skupiając się na błahych z pozoru detalach „przemyca” (określenie Mariusza Szczygła) dojmujące konstatacje o tej rzeczywistości, obdarzając jednocześnie swoich bohaterów wielką czułością (np. Kobiety w kolorze lila, a zwłaszcza rozdzialik Ta smutna wierność). 

Już wtedy konsoliduje się charakterystyczny styl pisania Hanny Krall: oszczędny w formie, wsłuchujący się w rytm wypowiedzi bohaterów, przesycony obecnością tylko z pozoru zredukowanego do minimum narratora – mistrza obserwacji i wydobywania szczegółów znaczących, formułującego zaskakujące pointy i przesyconego ironią.

Hanna Krall o zagładzie Żydów – przewodnik po twórczości

W 1975 r. Hanna Krall pojechała do Łodzi zebrać materiał do reportażu o jednej z fabryk, i tak – „przez przypadek, z nudy”, jak sama przewrotnie skomentowała – rozpoczęła pracę nad najsłynniejszą książką jej autorstwa: reportażem o powstaniu w getcie warszawskim, którego głównym bohaterem był powstaniec i kardiolog Marek Edelman. Książka ta, wydana w 1976 r., na początku w częściach na łamach miesięcznika „Odra” (po wielu walkach z cenzurą Zbigniewa Kubikowskiego, jej wydawcy), została przetłumaczona na kilkadziesiąt języków. W Polsce jest niezmiennie lekturą obowiązkową do matury. Jest także inspiracją dla wielu ludzi na całym świecie – ostatnio (maj 2022) z egzemplarzem Zdążyć przez Panem Bogiem sfotografował się prezydent Ukrainy, Wołodymyr Zełenski.

Po wprowadzeniu stanu wojennego Hanna Krall odeszła z „Polityki”. Skazana była na funkcjonowanie w niszy wydawniczej (publikowała m.in. w „Wiadomościach wędkarskich”), część utworów wydała w drugim obiegu.

Już w demokratycznej Polsce Krall wydała jeszcze dziewięć książek: zbiory reportaży literackich jak Dowody na istnienie (1995), Tam już nie ma żadnej rzeki (1998) oraz obszerniejsze utwory o charakterze powieści dokumentalnych, m.in. Wyjątkowo długa linia (2004), Król kier znów na wylocie (2006).

Poniższe zestawienie stanowi rodzaj przewodnika po twórczości Hanny Krall, w której obecny jest wątek ukrywania się Żydów bądź udzielania im pomocy. Warto sięgnąć po wybrane utwory w pierwszej kolejności, by lepiej poznać twórczość reporterki i nie patrzeć na nią tylko przez pryzmat słynnej publikacji Zdążyć przed Panem Bogiem.

Mikropowieść Sublokatorka (1985) – fundament autobiograficzny Hanny Krall

Książka o kieszonkowym formacie z ilustracją Franciszka Maśluszczaka, przedstawiającą bladą i wielooką dziewczynkę, nawiązuje w swojej narracji do osobistych przeżyć okupacyjnych i powojennych Krall. Autorka porównuje historie wojenne dwóch dziewczynek, które „trenują” jasność i ciemność. Jedna ma w rodzinie bohaterów, druga – ofiary. Sublokatorka, wydana w 1985 r. w Paryżu, stanowi rodzaj fundamentu dla dalszej twórczości Krall. Reporterka skupia uwagę na tym, co dzieje się na obrzeżach Zagłady – a zatem nie w obozach śmierci, lecz po tzw. aryjskiej stronie, gdzie aby przeżyć, trzeba udawać jasność.

Obraz dziewczynki kopiącej kamyk po chodniku, by nikt nie dojrzał jej ciemnych, zlęknionych oczu, sublokatorki w jednym z warszawskich mieszkań, jest przedstawieniem losów wielu Żydów w ukryciu. Narracja powieści utrzymana jest w drugiej osobie. Adresatką jest dziewczynka w ukryciu:

„Dziadek przenigdy nie zapuściłby się sam do służbówki – poza jedną. Poza tym, że między trzecią trzydzieści i czwartą nie wolno ci było robić siusiu. Dziadek miał bardzo uregulowany żołądek i korzystał z toalety zaraz po przyjściu”.

Tematy dotąd nieporuszane. Przemoc w zbiorze reportaży Taniec na cudzym weselu (1993)

Bohaterami zbioru są m.in. dzieci urodzone podczas wojny lub tuż po niej, które już jako osoby dorosłe muszą skonfrontować się z szokującymi dla nich faktami o ich pochodzeniu. Reportaż Ta z Hamburga opowiada o dramatycznym trójkącie miłosnym:

„Pewnego letniego dnia wróciła do domu z zakupami. W przedpokoju wisiała marynarka: mąż przyszedł z pracy trochę wcześniej. Drzwi do pokoju Żydówki były zamknięte na klucz.

Pewnego jesiennego dnia mąż powiedział:    

– Regina jest w ciąży.    
Odłożyła druty i wyprostowała robótkę. Był to rękaw swetra bodaj czy może plecy swetra.    
– Słuchaj no – szepnął mąż. – Żeby ci przypadkiem nie przyszło do głowy coś głupiego... Czy ty mnie słuchasz? Słuchała go.    
– Bo jeśli coś się stanie... – nachylił się nad głową żony i szeptał wprost do jej ucha. – Jeżeli stanie się z nią coś złego, to samo stanie się i z tobą. Czy ty mnie rozumiesz?    
Skinęła głową – rozumiała go – i wzięła druty do rąk”.

Trwa okupacja niemiecka. Jan przyprowadza do domu Reginę, Żydówkę, która cudem uniknęła śmierci. Zafascynowany Reginą, zdradza swoją żonę Barbarę. Regina, chcąc przeżyć, godzi się na niechciane stosunki seksualne i zachodzi w ciążę. Barbara udaje, że jest w ciąży. Rodzi się Helena. Sytuacja pomiędzy bohaterami podszyta jest szokującą ambiwalencją: oto wybawca staje się prześladowcą, unieszczęśliwiając wszystkie drogie mu osoby i samego siebie. Dopiero wiele lat później na ten temat powstaną książki naukowe, bazujące na bogatych historycznych materiałach źródłowych, m.in. Justyny Kowalskiej-Leder (2019) i Jana Grabowskiego (2016).

To również w tym tomie Krall mierzy się z historią mordów dokonywanych na Żydach przez polską ludność lokalną na polskiej prowincji. Głównym bohaterem reportażu Portret z kulą w szczęce jest ocalały z Bełżca Thomas (Tojwełe, Tomek) Blatt, przyjeżdżający co roku do wsi Przylesie nad rzeką Wieprz, by spotkać tam rolnika Marcina B., który – gdy ukrywanie Blatta i jego dwóch towarzyszy stało się dla niego niewygodne, postanowił ich zabić. Blatt przeżył, ale w jego szczęce została kula po nieudanym morderstwie:

„A właściwie dlaczego trzymasz tę kulę” – spytał Blatta jego przyjaciel i wybawca, do którego trafił po ucieczce z gospodarstwa Marcina B. „A ja wiem, zamyślił się Blatt. Ja wszystko gubię. Jakbym wyjął, to bym zgubił, a tak to siedzi w szczęce i wiem, że jest”.

Ta kula jest niczym wyrzut na polskim sumieniu. Bohater Krall stawia pytania o obojętność społeczeństwa wobec zagłady Żydów oraz upomina się o pamięć po jej bezimiennych ofiarach:

„Wielkim tematem Hanny Krall – komentował Ryszard Kapuściński – jest los człowieka uwikłanego w okrucieństwa historii, schwytanego w jej miażdżące mechanizmy. Przy czym ta historia nie jest tu jakimś straszliwym, a zarazem nieuchwytnym i niedefiniowalnym abstraktem, ale ma postać konkretnej i dającej się sprecyzować relacji człowieka do człowieka […] to nie »dziejowa zawierucha« czy »upiory wojny«, ale konkretni ludzie mordowali innych, równie konkretnych ludzi”.

Sprawiedliwa Pola. Ze zbiorów Hipnoza (1989) i Tam już nie ma żadnej rzeki (1998)

Apolonia Machczyńska, nazywana Polą, pojawia się w reportażach Krall po raz pierwszy w utworze Narożny domy z wieżyczką (zbiór Hipnoza). Apolonia miała rudoblond włosy i dwoje dzieci. Była w ciąży, gdy została zamordowana za udzielanie schronienia dwudziestu pięciu Żydom w swoim spichlerzu w Kocku. Reżyser Krzysztof Warlikowski, zafascynowany Apolonią Machczyńską, zestawił jej historię z postaciami z tragedii antycznych. Spektakl A(pollonia) wystawiany jest regularnie w Teatrze Nowym w Warszawie.

W opowieści o Machczyńskiej pojawia się charakterystyczny dla twórczości Krall „szczegół znaczący”: kobieta dramatycznie szuka ratunku, tymczasem wszyscy mieszkańcy pozamykali się w domach, a jej rozwiązało się sznurowadło w bucie. Ciągnące się za nią sznurowadło jest metaforą nieubłaganego fatum – jakby nie starała się przeżyć, Apolonia zginie. 

Po 10 latach Krall powróciła do jej historii. W tomie Tam już nie ma żadnej rzeki swoją uwagę skupiła również na bezpośrednich mordercach Apolonii i ukrywających się Żydów – Niemcach. Stanowili oni opisany w słynnej publikacji historyka Christophera Browninga rezerwowy Batalion Policji nr 101 – mężczyzn za starych na front, wysłanych więc do eksterminacji Żydów. 

Jedna z żon policjantów, w ciąży, obserwowała przez kilka godzin jak międzyrzeckich Żydów zapędzano do wagonów: „Aż zostały po nich na bruku zawiniątka, suchary, zwłoki dzieci i pierze w powietrzu z rozdartych poduszek”. Apolonię zamordował policjant z tego samego batalionu, który – jak wskazują świadectwa – znał ją, pomagał jej i być może obdarzał głębszym uczuciem:

„Ich kann nicht – i opuścił broń. […] Podniósł karabin i nie dał rady! [...] Aż rewolwer mu przystawili: a teraz?!”

Zbiór na poły queerowy – Dowody na istnienie (1995)

Zbiór reportaży, na który składają się opowieści o zjawiskach niezrozumiałych, cudownych, dziwacznych, których bohaterami są ukrywający się Żydzi:

„Praca reporterki nauczyła mnie, że [...] rzeczy, których nijak nie da się wytłumaczyć, zdarzają się naprawdę. W końcu życie na ziemi też jest prawdziwe, a nie daje się logicznie wytłumaczyć”, stwierdziła autorka w jednym z wywiadów.

W Adama S. wstąpił duch zaginionego w getcie warszawskim braciszka (Dybuk). Grupa Żydów w ukryciu dusi współtowarzysza ukrywania się, starszego mężczyznę, który swoim uporczywym kaszlem ściągał na grupę niebezpieczeństwo. Dzieje się cud i jego sparaliżowana żona wstaje, idzie na posterunek i donosi na wszystkich (Fotel). Halinie S. śni się jej przyjaciel, słynny kompozytor i pianista Andrzej Czajkowski (Hamlet). W śnie prosi przyjaciółkę, by już umarła, bo jemu – po samobójczej śmierci – nudzi się bez niej. Krall rekonstruuje losy Andrzeja – podczas wojny żydowskiego chłopca w ukryciu.

„Zamieszkałeś u panny Moniki. W pokoju stała szafa. […] Ustawiono w niej nocnik. Odnajdywałeś go dotknięciem i nauczyłeś się siusiać bez hałasu. Uprzątnięto ubrania, w szafie były ciemności, nocnik i ty…”

Reportaż ten jest bodajże jednym z pierwszych w polskiej literaturze, w którym też otwarcie opisana jest homoseksualna orientacja bohatera.

O kruchości – Biała Maria (2011)

Opowieść rozpoczyna się od historii małżeństwa, które miało zostać rodzicami chrzestnymi żydowskiej dziewczynki. W ten sposób mieli ocalić jej życie podczas wojny, lecz powołując się na ósme przykazanie „Nie mów fałszywego świadectwa przeciwko bliźniemu swemu”, ostatecznie tymi chrzestnymi nie zostali.

To utwór o skomplikowanej formie narracyjnej, autotematyczny, jednocześnie dialog Hanny Krall z reżyserem Krzysztofem Kieślowskim, który wielokrotnie czerpał inspirację z twórczości swojej przyjaciółki.

W Białej Marii Hanna Krall pozostawia czytelników w niedopowiedzeniach, w mozole rekonstrukcji opowiadanej historii. To utwór o lapidarnej formie, „coraz bliższy milczenia” – jak stwierdził Wojciech Tochman. Czytelnik musi samodzielnie doszukać się prawdy. „A i tak, będzie ona tylko jednym z wariantów dostępnej nam rzeczywistości. Prawda jest tu rozumiana jako możliwość” – komentował formę reportażu jej teoretyk i praktyk Krzysztof Kąkolewski.

* * *

W 2023 r. Hanna Krall została honorową ambasadorką akcji społeczno-edukacyjnej Żonkile, organizowanej przez Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN od 2013 roku. Na podstawie jej reportażu Zdążyć przed Panem Bogiem powstał poruszający film edukacyjny, który miał swoją premierę podczas obchodów 80. rocznicy powstania w getcie warszawskim.

Joanna Król-Komła, red. Mateusz Szczepaniak, kwiecień 2024 r.

Przeczytaj więcej:

• Ukrywanie się Żydów w polskiej literaturze pięknej [opracowanie tematyczne] →
• Postawy Polaków wobec Żydów podczas Zagłady [opracowanie tematyczne] →
• Odezwa „Protest!” Zofii Kossak (1942) [opracowanie tematyczne] →
• Monografia „Ten jest z ojczyzny mojej…” Władysława Bartoszewskiego i Zofii Lewinówny [opracowanie tematyczne] →
• Żydzi ukrywający się po „aryjskiej stronie” [zakładka tematyczna] →
• Żydzi pomagający innym Żydom po „aryjskiej stronie” [zakładka tematyczna] →

Bibliografia:

• W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Ten jest z ojczyzny mojej, Warszawa 2007.
• P. Czapliński, Polska do wymiany. Późna nowoczesność i nasze wielkie narracje, Warszawa 2009.
• Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. naukowa J. Grabowski i B. Engelking, Warszawa 2018.
• C. Geertz, O gatunkach zmąconych (Nowe konfiguracje myśli społecznej), [w:] Postmodernizm: antologia przekładów, Kraków 1997.
• G. Grochowski, Tekstowe hybrydy. Literackość i jej pogranicza, Wrocław 2000.
• T. Gross T., I. Grudzińska-Gross, Złote żniwa, Kraków 2011.
• R. Kapuściński, Przeciw rozpaczy, „Gazeta Wyborcza”, 19.03.2001.
• K. Kąkolewski, Reportaż, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, Wrocław 1992.
• J. Kowalska-Leder, Nie wiem jak ich mam cenić… Strefa ambiwalencji w świadectwach Polaków i Żydów, Warszawa 2019.
• H. Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, [w:] Wokół nas morze ognia, Warszawa 2023.
• J. Król, Hybrydyczność pisarstwa Hanny Krall, praca magisterska wykonana pod kierunkiem prof. dr hab. Hanny Gosk, Instytut Literatury Polskiej, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.
• P. Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, Kraków 2001.
• J. Leociak, Tekst wobec zagłady. O relacjach z getta warszawskiego), Wrocław 1997.
• M. Miller, Reporterów sposób na życie, Warszawa 1983.
• T. Sobolewski, Modlitwa w komisariacie. O pisarstwie Hanny Krall, „Kwartalnik Wyspa”, nr 2010/1 [dostęp online: 02.04.2024].
• Szczęście posiadać dom pod ziemią... Losy kobiet ocalałych z Zagłady w okolicach Dąbrowy Tarnowskiej, red. i wstęp J. Grabowski, Warszawa 2016.
• M. Szczygieł, Jak Hanna Krall myliła pogoń, [w:] H. Krall, Na wschód od Arbatu, Warszawa 2014.
• B. Warkocki, Homo niewiadomo. Polska proza wobec odmienności, Warszawa 2007.