Sprawiedliwi na Węgrzech

Węgry, na czele których od 1919 r. stał prawicowy dyktator Miklós Horthy, jeszcze przed wybuchem II wojny światowej znalazły się w kręgu państw wspierających III Rzeszę. Sojusz z Niemcami miał dać Węgrom szansę na poszerzenie granic państwa. W latach 1938–1939, na wzór prowadzonej przez nazistowskie Niemcy antyżydowskiej polityki, Węgry wprowadziły dyskryminujące prawa wobec swoich żydowskich obywateli – społeczności liczącej 800 tysięcy osób.

Celem pierwszych rozporządzeń było wyeliminowanie Żydów z życia ekonomicznego. W 1941 r., wzorem ustaw norymberskich, wprowadzono prawo rasowe określające kogo uznaje się za Żyda. Od 1939 r. Żydów przymusowo wcielano do tzw. brygad roboczych (munkaszolgálat) i zabroniono im służby wojskowej. Uważano ich bowiem za „niewiarygodne elementy stanowiące zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego”. Grupy robotników stacjonowały na Węgrzech i na froncie wschodnim, na Ukrainie. Żydzi pracowali przy naprawie zbombardowanych torów kolejowych, oczyszczaniu pól minowych, budowie lotnisk.

Po kolejnych aneksjach części terytorium Jugosławii, Słowacji i Rumunii w granicach Węgier w 1941 r. mieszkało około 861 tys. Żydów. W sierpniu 1941 r. rząd węgierski deportował około 18 tys. z nich (w tym. m.in. uchodźców z Polski) na teren Ukrainy. Tam też, w okolicach Kamieńca Podolskiego oddziały ukraińskie i wojska niemieckie dokonały na Żydach pogromu. Zamordowano wówczas ponad 23 tys. osób, w tym, 16 tys. Żydów węgierskich. W styczniu 1942 r. w Újvidék (Novym Sadzie) na terenie okupowanej przez Węgry północnej Serbii (Wojwodiny) węgierscy żołnierze zamordowali około 700 Żydów i ponad dwa i pół tysiąca Serbów.

Mimo tych tragicznych zdarzeń, Żydzi na Węgrzech stale mogli czuć się jeszcze względnie bezpieczni. Co więcej, Węgry przez dłuższy czas były swoistym azylem dla żydowskich uciekinierów z wielu europejskich krajów, w których trwała już prowadzona przez Niemcy systematyczna eksterminacja Żydów.

Wiosną 1943 r. wzmogły się naciski III Rzeszy na Horthy’ego, by wznowił deportację Żydów. Dyktator stawiał jednak skuteczny opór, a pod koniec 1943 r. podjął rozmowy z aliantami na temat zawieszenia broni. W konsekwencji 19 marca 1944 r., Niemcy zajęły Węgry i rozpoczęły ich okupację. Premierem Węgier został germanofil Döme Sztójay, który zalegalizował działalność założonego w 1935 r. antykomunistycznego, faszystowskiego i antysemickiego stronnictwa tzw. strzałokrzyżowców (Nyilaskeresztese), na czele którego stał Ferenc Szálasi.

Zagłada węgierskich Żydów w 1944 r.

Władze okupowanych Węgier zintensyfikowały działania skierowane przeciwko Żydom – w kwietniu 1944 r. rząd węgierski wprowadził obowiązek noszenia na ubraniach żółtej Gwiazdy Dawida, a dwa dni później podjął decyzję o założeniu gett i przesiedleniu do nich około 500 tys. Żydów mieszkających poza Budapesztem. Do końca 1944 r. powstało na Węgrzech 200 gett. W kwietniu 1944 r. z rozkazu Adolfa Eichmanna rozpoczęto deportacje Żydów mieszkających poza stolicą do KL Auschwitz. Podczas głównej fali wysiedleń, od 14 maja do 9 lipca, wywieziono  tam 437 402 Żydów. Większość zginęła w komorach gazowych zaraz po przywiezieniu.

Około 200 tysięcy Żydów nadal pozostało w Budapeszcie. Ich również zamierzano deportować do KL Auschwitz, ale 6 lipca 1944 r. Miklós Horthy wstrzymał transporty ze stolicy. Skłoniła go do tego pogarszająca się sytuacja militarna III Rzeszy i obawa przez reakcją ze strony aliantów. W połowie października 1944 r. usiłował skontaktować się z dowództwem wkraczającej na Węgry Armii Czerwonej. Dowiedziawszy się o tym, Niemcy zaaresztowali Horthy’ego.

Ferenc Szálasi został nowym premierem i od razu wznowił akcję wysiedleńczą. Około 30 tys. Żydów wcielono do brygad roboczych i deportowano do Niemiec przez Austrię. Około 70 tys. Żydów  pozostających w Budapeszcie zamknięto w getcie. Umierali tam z zimna, chorób i głodu. Do lutego 1945 r. około 13–15 tys. Żydów w brutalnych akcjach zamordowali strzałokrzyżowcy. Żydzi posiadający specjalne dokumenty ochronne (Schutzpässe) mogli zamieszkać w specjalnie oznakowanych domach poza gettem (w tzw. getcie międzynarodowym), którym ambasady neutralnych państw przyznały ochronę dyplomatyczną. Schronienie znalazło tak około 20 tys. osób.

Stosunek władz kościelnych do Zagłady

Kościół katolicki i kościoły protestanckie początkowo wspierały antyżydowskie rozporządzenia wydane przez węgierski rząd. Pierwszym, który otwarcie zaprotestował przeciw represjom wobec Żydów, szczególnie konwertytów, był  biskup Kościoła Reformowanego László Ravasz. W pierwszych tygodniach okupacji niemieckiej, w kwietniu 1944 r. wspólnie z prymasem Węgier ks. kardynałem Jusztinián Serédim i biskupem ewangelickim Kapi Bélą domagał się zwolnienia konwertytów z antyżydowskich regulacji, m.in. noszenia Gwiazd Dawida czy izololacji w gettach.

Nigdy później nie doszło jednak do współpracy kościołów węgierskich w walce z antyżydowską polityką niemieckich okupantów. Do porozumienia w tej sprawie udało się dojść Ravaszowi z członkami Kościoła ewangelickiego, ale prymas Serédi nie przyłączył się do kolejnych protestów. Nigdy też publicznie nie przeciwstawił się deportacjom węgierskich Żydów i nie wydał listu pasterskiego, w którym wyjaśniałby stosunek Kościoła do tej kwestii.

Część węgierskich biskupów była niezadowolona z takiej postawy, m.in. biskup Györ Vilmos Apor. Grupę tę wspierał nuncjusz apostolski na Węgrzech Angelo Rotta. Wojnę przetrwało 220–250 tys. węgierskich Żydów, w tym na tzw. fałszywych papierach lub w ukryciu w Budapeszcie ocalało 30–35 tysięcy.

Pomoc dyplomatów

Znaczna część ocalenie zawdzięcza rezydującym na Węgrzech organizacjom międzynarodowym i zagranicznym dyplomatom. Próbowali przyjść z pomocą Żydom, wydając paszporty swoich krajów i umieszczając w domach objętych międzynarodowym immunitetem. Dzięki aktywności przedstawicieli placówek dyplomatycznych, działań Nuncjatury Apostolskiej w Budapeszcie oraz Czerwonego Krzyża udało się ocalić od Zagłady ponad 100 tysięcy osób.  

Przeszło trzydziestu dyplomatów za swoją działalność zostało uhonorowanych tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Najsłynniejszym był Szwed Raoul Wallenberg, który za zgodą szwedzkiego rządu wystawił paszporty tego kraju dla ok. 10 tys. Żydów. Przekupywał Niemców i węgierskich urzędników, by wyciągać Żydów z transportów do obozów zagłady,  umieszczał żydowskich uciekinierów w domach znajdujących się pod opieką państw neutralnych, kilkuset zatrudnił w swojej ambasadzie.

Dyplomaci ratujący Żydów

Poznaj wybrane historie ambasadorów, konsulów i pracowników misji dyplomatycznych »

Jednym z pierwszych dyplomatów, który otwarcie zaprotestował przeciwko dyskryminacji Żydów i deportacjom do obozów zagłady był Abp Angelo Rotta, nuncjusz apostolski na Węgrzech. Z jego pomocą do rąk węgierskich Żydów trafiło ponad 15 tys. paszportów ochronnych Watykanu.

Innym dyplomatą zaangażowanym w pomoc był Carl Lutz, który od 1942 r. pełnił funkcję wicekonsula Szwajcarii w Budapeszcie. Zorganizował palestyńskie wizy (zatwierdzone przez władze brytyjskie) dla Żydów szukających ucieczki z Węgier. Otrzymało je ponad 10 tys. osób. Także za jego zgodą wydano ponad 50 tys. paszportów ochronnych. Lutz przyczynił się do założenia 76 domów w tzw. getcie międzynarodowym, gdzie umieścił ponad 30 tys. Żydów. Schronienie stworzył także w należącym do ambasady Szwajcarii tzw. szklanym domu w Budapeszcie, gdzie jednorazowo przebywać mogło 2–3 tys. osób.

Historia Carla Lutza

Czytaj więcej o pomocy udzielanej przez wicekonsula Szwajcarii w Budapeszcie »

Z pomocą węgierskim Żydom przyszedł również Angel Sanz Briz, który od lata 1944 r. pełnił funkcję chargé d'affaires Ambasady Hiszpanii w Budapeszcie. Uratował życie ponad pięciu tysięcy osób, wydając im paszporty hiszpańskie i umieszczając w wynajmowanych domach w Budapeszcie, sygnowanych hiszpańską flagą. Przy szmuglowaniu Żydów z Węgier współpracował z Brizem Włoch Georgio Perlasca, który po wyjeździe Briza do Szwajcarii jesienią 1944 r. podszywał się za jego zastępcę. Od grudnia 1944 r. do połowy stycznia uratował on około 5 tys. Żydów. Około tysiąca osób uratowali też portugalscy dyplomaci Alberto Teixeira Branquinho i Carlos de Sampayo Garrido we współpracy z portugalskim Ministerstwem Spraw Zagranicznych i za wiedzą dyktatora tego kraju António de Oliveira Salazara.

W akcje pomocy Żydom zaangażował się także Polak, Henryk Sławik, chargé d'affaires polskiego przedstawicielstwa w Budapeszcie, który stał również na czele Komitetu Obywatelskiego ds. Opieki nad Uchodźcami Polskimi. We współpracy z Józsefem Antallem, komisarzem ds. uchodźczych w węgierskim rządzie wystawiał Żydom dokumenty potwierdzające ich tzw. aryjską tożsamość. Ratował też żydowskie dzieci, które trafiły do katolickiego sierocińca w Vácu. Za swoją działalność został aresztowany przez Niemców i zamordowany w obozie koncentracyjnym w KL Mauthausen.

Historia Henryka Sławika

Czytaj więcej o pomocy udzielanej przez przewodniczącego Komitetu Obywatelskiego ds. Opieki nad Uchodźcami »

Węgierskim Żydom pomagały również międzynarodowe organizacje żydowskie. Działalność jednego z liderów syjonistycznego Komitetu Pomocy i Ocalenia (Waadat Haezra we Hahacala) w Budapeszcie, Rezső Kasztnera, prawnika i dziennikarza, do dziś budzi kontrowersje. W kwietniu 1944 r. podjął pertraktacje z Adolfem Eichmannem, proponując mu diamenty, złoto, pieniądze i inne cenne towary w zamian za ocalenie jednego z transportów żydowskich więźniów skierowanych 30 czerwca 1944 r. do KL Auschwitz (tzw. „pociąg Kasztnera”).

Pomoc organizacji żydowskich

W ten sposób uratował życie 1684 Żydów, którzy po kilkumiesięcznym pobycie w obozie Bergen-Belsen dotarli do Szwajcarii. Po wojnie działania Kasztnera spotkały się z krytyką. W 1953 r. żydowski dziennikarz Malkiel Gruenwald oskarżył go o współpracę z Niemcami i współuczestnictwo w zagładzie węgierskich Żydów. Rozpoczął się proces o zniesławienie Kasztnera. Po dwóch latach sąd uznał jego winę, argumentując, że choć wiedział o mordowaniu Żydów w komorach gazowych, nie informował o tym i poświęcając innych, ratował tylko przez siebie wybranych. Sąd Najwyższy w 1958 r. unieważnił ten wyrok, ale nastąpiło to już po śmierci Kasztnera, który w 1957 r. został zamordowany.

Akcję dostarczania fałszywych dokumentów dla węgierskich Żydów niezależnie prowadzili też aktywiści syjonistycznych organizacji młodzieżowych. W maju i czerwcu 1944 r. niektórzy mieszkańcy gett na prowincji otrzymali tzw. aryjskie papiery, które wielu z nich ułatwiły ucieczkę. W okresie deportacji Żydów wiosną i latem 1944 r. działacze syjonistyczni podjęli akcję szmuglowania węgierskich Żydów na teren Rumunii. Dzięki ich działaniom ocalało ok. 2–4 tys. Żydów.

Pomoc na rzecz ludności żydowskiej indywidualnie świadczyli również obywatele Węgier niepowiązani z żadną organizacją. Tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata zostało uhonorowanych 861 Węgrów (dane z 1 stycznia 2018 r.).

dr Aleksandra Namysło, wrzesień 2018

Sprawiedliwi na świecie

Czytaj historię pomocy udzielanej Żydom w innych krajach wraz z historycznym kontekstem okupacji niemieckiej »

Bibliografia

•  J. Bank, L. Gevers, Churches and Religion in the Second World War, Bloomsbury Academic 2016.
• R.L. Braham, The Politics of Genocide, The Holocaust in Hungary, Wayne State University Press Detroit 2000.
• D.S. Cornelius, Hungary in World War II: Caught in the Cauldron, New York 2011.
• Genocide and Rescue. The Holocaust in Hungary, ed. D. Cesarini, Oxford/New York 1997.
• P.A. Hanebrink, In Defense of Christian Hungary. Religion, Nationalism and Antisemitism 1890–1944, Cornell University 2006.
• M. Herczl, Christanity and the Holocaust of Hungarian Jewry, New York University Press 1993.
• R. Hilberg, Zagłada Żydów Europejskich, t. II, tł. J. Giebułtowski, Warszawa 2014.
• The Nazis Last Victims. The Holocaust in Hungary, ed. R. Braham, S. Miller, Wayne State University Press Detroit 1998.