Sprawiedliwi we Francji

Liczba żydowskich mieszkańców Francji wzrosła znacznie po wybuchu II wojny światowej, kiedy to Żydzi z krajów zajętych przez III Rzeszę masowo napływali do tego kraju w poszukiwaniu schronienia. W maju 1940 r. przybyło do Francji około 40 tys. Żydów z zajętych przez Rzeszę terenów Belgii, Holandii i Luksemburga.

10 czerwca 1940 r. III Rzesza rozpoczęła inwazję na Francję, która zakończyła się podpisaniem separatystycznego zawieszenia broni 22 czerwca. Francja została podzielona na dwie strefy: północną strefę okupowaną pozostającą pod kontrolą Niemców i południową (nieokupowaną) pod zarządem nowego rządu francuskiego z siedzibą w Vichy. Wówczas też  większość francuskich Żydów opuściła północ kraju oraz Paryż i przeniosła się w bezpieczniejsze, ich zdaniem, południe. W połowie czerwca 1940 r. wysiedlono do nieokupowanej części Francji Żydów z prowincji francuskich wcielonych do Rzeszy (Alzacji i Lotaryngii) 22 tys. Żydów, a w październiku prawie 7,7 tys. niemieckich Żydów mieszkających w okręgach partyjnych Rzeszy (Badenia i Saara-Palatynat). W strefie okupowanej pozostało wówczas 165 tys. Żydów (148 tys. w Paryżu), a w nieokupowanej 145 tysięcy. 

Regulacje antyżydowskie w Vichy

Regulacje antyżydowskie prowadzono już od 1940 roku. Do 1942 r., tj. do zniesienia linii demarkacyjnej, ustawy skierowane przeciwko Żydom wydane przez rząd Vichy obowiązywały zarówno w strefie okupacyjnej, jak i nieokupowanej, natomiast ustawodawstwo wydane przez administrację niemiecką obejmowało tylko obszar strefy niemieckiej. Wydawane od września 1940 r. akty prawne skierowane przeciwko Żydom dotyczyły zarówno kwestii gospodarczych, jak i separacji rasowej. Ogłoszone 27 września 1940 r. w strefie okupowanej rozporządzenie definiowało, zgodnie z ustawami norymberskimi, pojęcie „Żyda” oraz zapowiadało rejestrację wszystkich Żydów i „aryzację” żydowskiej własności. Tydzień później – 3 października – rząd Vichy wydał Statut des Juifs – obowiązujący w obu strefach, w koloniach francuskich, we francuskich protektoratach w Tunezji i w Maroku, na terytoriach mandatowych i w Algierii. Ustawodawca sprecyzował w nim kogo uznaje się za „Żyda” w oparciu o ustawy norymberskie, a zarazem wykluczył ich z administracji rządowej i zawodów związanych z kulturą. Na mocy ustawy rządu Vichy z 4 października 1940 r. prefekci uzyskali prawo wyznaczania dwóm kategoriom Żydów – obcokrajowcom i bezpaństwowcom – miejsca zamieszkania. Mogli także skierować ich do sześciu, powstałych do 1941 r., specjalnych obozów internowania.

Pierwsza akcja deportacyjna odbyła się 14 maja 1941 r., wówczas do obozów w Pithivers i Beaune-la Rolande wysłano około 3 747 polskich, czeskich i austriackich Żydów z Paryża. 20 sierpnia 1941 r. zatrzymano w Paryżu ponad 4200 Żydów i skierowano do obozu w Drancy. Ten sam los czekał ponad 700 Żydów francuskich i 250 przybyłych spoza Francji zatrzymanych w grudniu 1941 r. w ramach represji za atak na niemieckich żołnierzy. W obozach internowania do września 1942 r. osadzono około 20 tys. Żydów, m. in. przybyłych z Rzeszy, Austrii, Protektoratu i Polski.

W ciągu 1941 r. w obu strefach wprowadzono kolejne rozporządzenia antyżydowskie. 28 maja 1941 r. dowódca Wehrmachtu wydał zarządzenie, na mocy którego Żydzi utracili prawo do dysponowania posiadanymi funduszami. 2 lipca 1941 r. rząd Vichy ogłosił drugi Statut des Juifs. Ograniczono nim m. in. dostęp Żydów do stanowisk w przemyśle, handlu i wolnych zawodów. 22 lipca 1941 r. weszła w życie ustawa „aryzacyjna” na terenie strefy nieokupowanej. Między 8 października 1940 r. a 16 września 1941 r.  w „Journall officiel” ukazało się 26 ustaw, 25 dekretów i 6 rozporządzeń dotyczących Żydów. 29 listopada 1941 r. rząd Vichy wydał rozporządzenie, na mocy którego rozwiązał wszystkie, za wyjątkiem religijnych, organizacje żydowskie. W ich miejsce powołał Powszechny Związek Izraelitów Francji (Union Generale des Israelites de France – UGIF). Składały się na niego dwie oddzielne organizacje: północna, dla terenów okupowanych, na czele której stał André Baur, oraz południowa, dla terenów kontrolowanych przez rząd w Vichy, której przewodniczył Raymond Raoul Lambert, zwolennik współpracy z władzami i ich koncepcji ratowania francuskich Żydów za cenę wysiedleń Żydów-obcokrajowców.

Naciski na rząd Vichy przez III Rzeszę, by realizowali niemiecką politykę antyżydowską nasilił się po 20 stycznia 1942 r. (tj. po konferencji w Wannsee). Ale kiedy 29 maja 1942 r. wprowadzono obowiązek noszenia żółtej Gwiazdy Dawida z napisem Juif w strefie okupowanej, rząd Vichy zablokował realizację tego rozporządzenia w swojej strefie. Już wówczas pojawiły się plany pierwszych deportacji do obozów zagłady. Objęły one w pierwszej fazie, tzw. Żydów-obcokrajowców. 27 marca 1942 r. ruszyły z Francji pierwsze transporty Żydów do KL Auschwitz. 16 i 17 lipca miała miejsce największa obława na Żydów francuskich. Jej celem byli żydowscy imigranci oraz osoby nieokreślonego pochodzenia. Aresztowano wówczas 13 152 osoby, w tym 5 082 kobiet oraz 4 051 dzieci i umieszczono w Vélodrome d’Hiver – paryskim zadaszonym torze kolarskim. Małżeństwa oraz osoby samotne początkowo trafiły do obozu w Drancy, później dołączyły do rodzin w Vélodrome d’Hiver. Tam, w straszliwych warunkach, aresztowani przebywali przez kolejnych pięć dni, po czym trafili do obozów przejściowych (Drancy, Pithiviers, Beaune-la-Rolande), skąd wywieziono ich do KL Auschwitz.

W ciągu całego 1942 r. z Francji  deportowano 42 655 Żydów, w 1943 r. – 17 041, a w 1944 r. – 16 025. Ostatni transport odbył się 17 sierpnia 1944 roku. W sumie z Francji deportowano ponad 75 tys. Żydów, z czego dwie trzecie aresztowano w strefie okupowanej (najwięcej w Paryżu). Z tej liczby około 24 tys. miało francuskie obywatelstwo, 26,3 tys. pochodziło z Polski, 7 tys. z Niemiec, 4,5 tys. z Rosji, 3,3 tys. z Rumunii i 2,5 tys. z Austrii. Większość z deportowanych zginęła w KL Auschwitz (70 tys.), Sobiborze (3 tys.), Majdanku (1 tys.) i Kownie (1 tys.).

Postawy Francuzów wobec Zagłady

Stosunek nieżydowskich mieszkańców Francji do Żydów w pierwszych dwóch latach okupacji Julian Jackson, autor wydanej w 2001 r. pracy France. The Dark Years 1940-1944 określił: „od obojętności do wrogości”. Jego zdaniem, wprowadzone przez Niemców pierwsze rozporządzenia antyżydowskie nie zrobiły na Francuzach specjalnego wrażenia. Z tego okresu odnotować można jednak zachowanie pastora Boegnera, który 26 marca 1941 r. wysłał list do Naczelnego Rabina Francji, w którym zaprotestował przeciw Statut des Juifs.

W 1941 r. Francuzi zorganizowali także akcję, mającą na celu zniechęcenie społeczeństwa do przejmowania w powiernictwo majątków żydowskich w okresie ich konfiskaty przez rząd Vichy. Niektórzy Francuzi okazywali swą solidarność z Żydami po wprowadzeniu obowiązku noszenia Gwiazdy Dawida. Formą protestu Francuzów było przypinanie sobie gwiazd lub oznak ich przypominjących. Zarówno Żydów, którzy naruszali ten przepis, jak również popierających ich Francuzów, internowano w specjalnym obozie. Rzeczywiste zapatrywanie francuskiej opinii publicznej na los Żydów objawiło się w obliczu masowych aresztowań latem 1942 r. Jackson pisze, że w lipcu w Paryżu i w sierpniu na południu Francji ludzie byli zaszokowani straszliwymi scenami krzyczących dzieci aresztowanych ze swoimi rodzicami.

Przeciwko wysiedlaniu Żydów zaprotestował Kościół Katolicki. 23 sierpnia 1942 r. arcybiskup Tuluzy kardynał Saliége rozesłał do parafii list pasterski, w którym polecił księżom w swojej diecezji, aby zaprotestowali z ambon przeciwko deportacji Żydów. List odebrano jako apel do pomagania Żydom. Śladem kardynała poszli i inni biskupi: biskup Montauban Théas, arcybiskup Lyonu Pierre Gerlier, biskup Marsylii Delay i biskup Albi Moussaron. Na polecenie szefa rządu marszałka Petaina Pierre’a Lavala aresztowano w diecezji lyońskiej pewną liczbę księży za odczytanie deklaracji protestacyjnych z ambon i ukrywanie dzieci żydowskich w kościołach. Wśród aresztowanych znalazł się wysoko postawiony jezuita Pierre Chaillet, prawa ręka arcybiskupa Lyonu Gerliera. Chaillet został oskarżony o ukrywanie 80 dzieci żydowskich. Chaillet oraz opat Alexandre Glasberg działali w organizacji pomagającej uchodźcom – Amitié chrétienne i pomagali ukrywać żydowskie dzieci w rodzinach katolickich. Kiedy prefekt Lyonu domagał się wydania dzieci, księża odmówili. Siostry Zgromadzenia Sióstr Matki Bożej Syjonu w Paryżu (Notre-Dame de Sion) umieściły około 450 dzieci żydowskich w katolickich rodzinach w całym regionie. Siostry zakonne z Lyonu przygotowywały dla dzieci fałszywe dokumenty. Père Marie-Benoît – francuski kapucyn pomógł przeszmuglować około 4 tys. Żydów z niemieckiej strefy okupowanej  do Szwajcarii.

Próbę ratowania żydowskich dzieci podjął również żydowski związek UGIF, który zakładał, że szansą na ich ocalenie jest umieszczanie ich w domach dziecka, co w praktyce okazało się złudne – w konsekwencji i tak wiele trafiło do obozów zagłady. Niemniej na początku 1943 r., spośród 1500 dzieci, które znajdowały się pod opieka UGIF, około 1100 znalazło schronienie u rodzin zastępczych lub w różnych instytucjach. W ramach UGIF działania takie podejmowały m. in. Josèphine Getting i Juliette Stern, które nawiązywały kontakt ze wspólnotami zakonnymi w celu ukrywania dzieci.

W akcji ratowania dzieci żydowskich uczestniczyli przedstawiciele różnych organizacji podziemnych, jak np. Suzanne Spaak, działaczka Narodowego Ruchu Przeciw Rasizmowi (MNCR) i komunistycznej Czerwonej Orkiestry. W początkach 1943 r. Spaak włączyła się w akcję ulokowania w bezpiecznym miejscu ponad 60 dzieci przeznaczonych do transportu do KL Auschwitz. W październiku 1943 r. została aresztowana przez gestapo, a w sierpniu 1944 r., kilkanaście dni przed wyzwoleniem Paryża, zamordowana.

Ratowanie francuskich Żydów przez kościół protestancki

W pomoc Żydom zaangażował się również kościół protestancki. Najbardziej znana jest historia pomocy, jakiej udzielili Żydom mieszkańcy wioski Le Chambon sur Lignon, zlokalizowanej na wzgórzu Vivarais w Haute-Loire, w departamencie Auvergne w południowo-centralnej Francji. Ponad 3 tys. osób mieszkających w tej wiosce, pod przewodnictwem pastora Andre Trocmé, jego żony Magdy i asystenta pastora Edouarda Theis, niosło pomoc od grudnia 1940 r. do września 1944 r. prawie 5 tys. Żydów. W tej odizolowanej wiosce ukrywali ich we własnych domach, hotelach, szkołach, zakładach pracy, organizowali dla nich nowe dowody tożsamości, przeprowadzali ich także przez granicę ze Szwajcarią. Wspominany już Jackson tak uzasadnia motywy, którym kierowali się mieszkańcy:

„Protestanci tego obszaru patrzyli na prześladowania Żydów oczami własnej historii sprzeciwu wobec prześladowań ze strony francuskiego kościoła katolickiego przez wieki”.

W pomoc zaangażowała się również protestancka organizacja pomagająca uchodźcom CIMADE. Współpracowała ona z mieszkańcami wioski Cévennes zlokalizowanej w Langwedocji. Ukrywało się tam w sumie od 800 do 1 tys. Żydów. Sukces uratowania takiej liczby osób w znacznej mierze wynikał z położenia geograficznego wioski – izolacja tego obszaru powodowała, że zimą drogi do niej były zamknięte, a gęste lasy sprzyjały ukrywaniu się. Policja i żandarmeria zaś bały się wejść tam w obawie, że dojdzie do zmasowanego oporu. Mieszkańcy tego regionu także solidarnie wspierali się wzajemnie w działaniu. W wiosce Saint-Germain-de-Calberte, w hotelu, schroniło się osiem żydowskich rodzin: greckich, rosyjskich, węgierskich i polskich. Czerech Żydów ukrywał miejscowy nauczyciel, a kiedy jedna z nieżydowskich rodzin złożyła donos na ukrywanych się, jej list został przejęty na lokalnej poczcie.

Indywidualna pomoc dla Żydów we Francji

Żydzi francuscy i uchodźcy żydowscy znajdujący się wówczas we Francji mogli liczyć nie tylko na wsparcie instytucji czy pomoc zorganizowaną. Francuzi decydowali się także ratować indywidualnie, mimo że okupanci karali wszelką pomoc – najlżejszą karą był mandat, najcięższą wysyłka do obozu koncentracyjnego. Ponadto, Niemcy wyznaczyli wysokie nagrody dla tych, którzy wskażą kryjówki bądź doprowadzą ukrywających się w wyznaczone miejsce. Prefekt Alpes Maritimes Jean Chaigneau podczas obławy Żydów jesienią 1943 r. umieścił kilka prześladowanych rodzin w swoim mieszkaniu, a także zniszczył listę Żydów, która stanowiła podstawę do przygotowania transportu wysiedleńczego w okresie styczeń–luty 1944 roku. Camille Matthieu – wartownik  z obozu w Drancy pomógł w ucieczce Simona Fuksa – krawca z Paryża, a potem ukrywał całą jego rodzinę w wilii swojej matki. Z pomocą znanemu historykowi Saulowi Friedlanderowi przyszedł miejscowy bibliotekarz, który ukrył go w katolickiej szkole w Neris-les-Bains. Emmanuel Ewenczyk ukrywał się wraz z rodzicami podczas zimy 1943–1944 r. w małej wiosce górskiej La Ruchėre blisko Grenoble. Wynajął dom u jednej z tamtejszych rodzin, podając się za uciekiniera z Alzacji. Po wojnie dowiedział się, że wszyscy w wiosce wiedzieli, że jest Żydem.

W akcję ratowania Żydów zaangażowały się także osoby publiczne. Ambasador Brazylii we Francji Luis Martins de Souza Dantas zorganizował niezgodnie z przepisami brazylijskie wizy dla setek Żydów we Francji. Podobne działania podjął konsul generalny Portugalii w Bordeaux – Aristides de Sousa Mendes. Mimo zakazu wydawania wiz uchodźcom z Francji (zwłaszcza żydowskim), wprowadzonemu przez rząd portugalski 10 maja 1940 r., zdecydował się on pomagać osobom chcącym opuścić Francję. Przygotowywał i podpisywał wizy tranzytowe dla Żydów. W konsekwencji  został za ten czyn zdymisjonowany. Religijny przywódca Centrum Islamu we Francji Si Kaddour Benghabrit także organizował fałszywe dokumenty tożsamości dla ponad tysiąca Żydów paryskich oraz pomagał w znalezieniu kryjówki dla wielu rodzin  żydowskich w meczecie w  Paryżu.

Lista Francuzów, którzy ratowali Żydów w czasie wojny i zostali uhonorowani tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, liczy 3925 (stan na 1 XII 2016 r.), ale pomagających było znacznie więcej. Świadczy o tym liczba ocalałych. Według ustaleń Sussan Zuccotti z ponad 300 tys. Żydów przebywających w 1940 r. we Francji wojnę przetrwało 75 proc. z nich. Z tego około 30 tys. przeżyło w Paryżu, a 50 tys. uciekło do Szwajcarii i Hiszpanii. Dzięki pomocy żydowskich organizacji, które umieszczały swoich podopiecznych (głównie dzieci) w nieżydowskich domach, ocalało od 20 do 30 tys. Żydów, a około 140-150 tys. ukrywało się samodzielnie lub w sposób zorganizowany do końca wojny na terenie całej Francji.

dr Aleksandra Namysło

Bibliografia

• E. Benbassa, The Jews of France. A History from Antiquity to the Present, Princton, New Jersey 1999.
• Ch. R. Browning, From Humanitarian Relief to Holocaust Rescue: Tracy Strong Jr., Vichy Internment Camps and the Maisonder Roches in Le Chambon, „Holocaust and Genocide Studies”, 2016, nr 2.
• T. Bruttman, Polityka antyżydowska, “ostateczne rozwiązanie” i pomoc udzielana Żydom we Francji Vichy w latach 1940-1945, „Zagłada Żydów. Studia i materiały”, 2015, nr 11.
• P. Henry, We only know men. The Rescue of Jews in France during Holocaust, Washington 2007.
• R. Hilberg, Zagłada Żydów Europejskich, t. II, tł. J. Giebułtowski, Warszawa 2014.
• J. Jackson, France. The Dark Years 1940-1944, Oxford 2001.
• L. Lazare, France [w] The Encyclopedia of the Righteous Among the Nations. Rescuers of Jews during the Holocaust, red. I. Gutman, Jerusalem 2003.
• M.R Marrus, R.O. Paxton, Vichy France and the Jews, Stanford 1981.
• E.N. Orvieto, Pomoc udzielana Żydom przez zakony we Francji podczas Zagłady. Wprowadzenie do zagadnienia, „Zagłada Żydów. Studia i materiały”, 2016, nr 12.
• R. Poznanski, Jews in France during World War II, Brandess University Press 2001.
• R. H. Weisberg, Vichy Law and the Holocaust in France, Jerusalem 1996.
• S. Zuccotti, The Holocaust, the French, the Jews, University of Nebraska Press, 1999.