Sprawiedliwi na Bałkanach

Przeczytaj opracowanie historyczne dr Aleksandy Namysło na temat zagłady Żydów i idzielanej im pomocy na Bałkanach: w Serbii, Chorwacji, Grecji, Albani i Bułgarii. Artykuł z serii: Sprawiedliwi na Świecie, w której przedstawiamy historyczny kontekst okupacji niemieckiej w różnych europejskich krajach.

Jugosławia i Bułgaria należały do państw, które – głównie ze względów oportunistycznych – popierały od lat 30. XX w. aneksjonistyczną politykę III Rzeszy. Dały temu wyraz, przystępując w marcu 1941 r. do tzw. Paktu Trzech (porozumienie Niemiec, Włoch i Japonii). O ile jednak Bułgaria pozostała w nim do września 1944 r., o tyle Jugosławia, po odmowie zgody na przejście przez jej terytorium wojsk niemieckich w planowanym przez Hitlera ataku na Grecję, stała się obiektem agresji III Rzeszy. 6 kwietnia 1941 r. Niemcy, wraz  państwami sprzymierzonymi, Włochami, Bułgarią i Węgrami, wkroczyły na teren Jugosławii i Grecji. Kraje te jeszcze w tym samym miesiącu skapitulowały.

Zwycięzcy podzielili się zdobytymi terenami. Jugosławia, składająca się wówczas z terenów Serbii, Chorwacji, Czarnogóry, Bośni i Hercegowiny, Dalmacji i Słowenii, została rozbita. III Rzesza zaanektowała północną Słowenię, Włochy przyłączyły południową Słowenię i północno-zachodnią Dalmację, jednocześnie rozciągając protektorat nad Czarnogórą. Albania, która już w kwietniu 1939 r. została włączona do Włoch, otrzymała jugosłowiańskie ziemie zamieszkane przez etnicznych Albańczyków – Kosowo i niewielką część Macedonii. Bułgarii przyznano Macedonię i Trację Zachodnią, Węgry wcieliły w swoje granice Wojewodinę, część Słowenii (Prekmurhe) i część Chorwacji (Barania i Medimurje). W Chorwacji oraz Bośni i Hercegowinie powstało Niepodległe Państwo Chorwackie (NHD), w pełni zależne od Włoch i III Rzeszy. Wojska niemieckie kontrolowały dwa państwa – Serbię i Grecję.

Spis treści: Serbia | Chorwacja | Grecja | Albania | Bułgaria

SERBIA

Po kapitulacji Jugosławii w 1941 r., obszar Serbii centralnej, północne Kosowo i region Banat znalazły się pod zarządem niemieckiej administracji wojskowej. 1 września 1941 r. powstał tam kolaborujący z Niemcami Narodowy Rząd Ocalenia na czele którego stanął Milan Nedić, zajmujący przed kapitulacją stanowisko ministra wojny.

Przed wojną, w serbskiej części Jugosławii mieszkało ok. 30 tys. Żydów, a po zmianie granic w 1941 r., w niemieckiej strefie okupowanej przez Niemców – ok. 16 tysięcy. Pierwsze antyżydowskie rozporządzenia, które ukazały się w kwietniu 1941 r. dotyczyły obowiązku zarejestrowania wszystkich Żydów mieszkających w Serbii oraz nakazu pracy przymusowej. 30 maja 1941 r. niemiecki dowódca wojskowy w Serbii Helmuth Förster wydał rozporządzenie dotyczące Żydów i Cyganów (Verordnung Betreffend die Juden und Zigeuner), w którym zdefiniowano pojęcie Żyda i Cygana oraz nakazano usunięcie Żydów ze służby publicznej. Czytaj więcej o ustawach antyżydowskich w III Rzeszy »

Kolejne przepisy nakazywały Żydom noszenie opaski z gwiazdą Dawida i zakazywały im pracy w instytucjach publicznych oraz wykonywania wolnych zawodów, np. prawnika, lekarza, dentysty, weterynarza, farmaceuty. Zakazane było także chodzenie do miejsc rozrywki, takich jak kina czy teatry, a także do publicznych łaźni, na boiska sportowe i targi. Latem 1941 r. wprowadzono przymusową tzw. aryzację majątków żydowskich, czyli ich przejmowanie. 

Zagłada serbskich Żydów 

Od lipca 1941 r., w ramach odwetu za coraz częściej pojawiające się akcje partyzanckie, Niemcy masowo rozstrzeliwali ludność. Do listopada 1941 r. zamordowali ok. 5 tys. Żydów, a także dziesiątki tysięcy Serbów. W grudniu 1941 r. Niemcy rozpoczęli deportację żydowskich kobiet i dzieci do obozu koncentracyjnego Sajmište koło Belgradu, gdzie ofiary zagazowano w specjalnym samochodzie. Do maja 1942 r. zamordowano tam 7–10 tys. osób.

W sierpniu 1942 r. Niemcy informowali, ze tzw. problem żydowski w Serbii „przestał istnieć”. Serbia była jedynym krajem, oprócz okupowanej Polski i Związku Radzieckiego, z którego Niemcy nie deportowali Żydów do ośrodków zagłady, ale zamordowali ich na miejscu.

Liczbę żydowskich ofiar w Serbii szacuje się na ok. 14 800 osób.

Ci, którzy ocaleli, przetrwali we włoskiej strefie okupacyjnej, na terenach znajdujących się w granicach Bułgarii, w Macedonii i Kosowie. Historycy przyjmują, że kilkuset Żydom udało się ukryć na terenie Serbii. Znaleźli oni schronienie – zwłaszcza uciekinierzy z Belgradu – w Toplicy na południu Serbii, na zboczach gór Kopaonik i Rudnik, a także we wsiach we wschodniej części kraju.

Kara śmierci za pomoc Żydom w Serbii

Działania Niemców skierowane przeciw Żydom aktywnie wspierała serbska administracja cywilna i policja przy rządzie Nedića, oddziały ochotnicze (Serbska Gwardia Narodowa) oraz członkowie serbskiej nacjonalistycznej faszystowskiej partii ZBOR z Dimitrije Ljotićem na czele i jej organizacją zbrojną – Serbskim Korpusem Ochotniczym.

Serbia była również jednym z nielicznych państw, w którym za pomoc Żydom groziła kara śmierci. Do 2018 r. Instytut Yad Vashem w Jerozolimie uhonorował tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata 139 Serbów, m.in. Miroslava Stojadinovicia, urzędnika belgradzkiego magistratu, który dostarczał Żydom fałszywe dokumenty tożsamości, ocalając w ten sposób 80 osób. Tytułem tym został uhonorowany również dr Dušan Jovanović, który uratował życie dwudziestu Żydom, ukrywając ich w szpitalu miejskim w Nowym Sadzie, gdzie pracował.

CHORWACJA

W 1941 r., po klęsce Jugosławii, na terenie Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny powstało marionetkowe Niezależne Państwo Chorwackie (NHD), które wbrew nazwie pozostawało w pełni zależne od państw Osi. Na jego czele stanął Ante Pavelić, przywódca chorwackich faszystów, zwanych ustaszami. 

W granicach NHD mieszkało wówczas 35–40 tys. Żydów. Pierwsze rozporządzenia antyżydowskie, oparte na ustawodawstwie III Rzeszy, władze NHD wprowadziły już w kwietniu 1941 roku. Na ich podstawie Żydzi zostali zmuszeni do noszenia żółtej gwiazdy Dawida z literą „Ž”.  Ustawa O przynależności rasowej, ochronie czystości krwi aryjskiej i honoru narodu chorwackiego z 30 kwietnia 1941 r. definiowała Żydów w kategoriach rasowych, choć – co było wyjątkowe – z grupy tej wyodrębniono Żydów pozostających w małżeństwach mieszanych oraz tzw. pół-Żydów, kwalifikując ich jako tzw. honorowych aryjczyków. Byli oni traktowani łagodniej i nie dotknęły ich prześladowania. 

Deportacje i mordy na Żydach w Chorwacji

Kolejnym etapem polityki antyżydowskiej było wysiedlenie Żydów z miast do obozów koncentracyjnych. Z początkiem czerwca 1941 r. w NDH powstały obozy Danica i Kruščica, do których kierowano komunistów, więźniów politycznych oraz Żydów.

Jesienią 1941 r. powstał obóz zagłady Jasenovac-Stara Gradiška, nazywany „jugosłowiańskim Auschwitz”. Zamordowano tam prawie 19 tys. chorwackich Żydów.

W sierpniu 1942 r. rozpoczęła się masowa deportacja ok. 5 tys. Żydów z NHD do niemieckich ośrodków zagłady, głównie do KL Auschwitz. W maju 1943 r. przeprowadzono kolejną wywózkę. W Chorwacji pozostali jedynie Żydzi kwalifikowani jako tzw. honorowi aryjczycy, uznani za ważnych dla państwa chorwackiego, opatrzeni specjalnym listem, tzw. schutzbriefe.

Łącznie w okresie II wojny światowej zginęło ok. 32 tys. chorwackich Żydów. Szacuje się, że wojnę przeżyło ok. 7–9 tys. osób. W zbrodniach, inicjowanych głównie przez ustaszy, uczestniczyli także chorwaccy obywatele, a część kleru katolickiego wsparła antysemicką politykę państwa. 

Pomoc niesiona Żydom przez Chorwatów

Byli i tacy, którzy w miarę swoich możliwości starali się nieść Żydom ratunek. Wśród nich znalazł się m.in. bp Alojzy Wiktor Stepinac (1898–1960), który już w kwietniu 1941 r. zaprotestował przeciw stygmatyzowaniu Żydów, a w październiku potępił zburzenie przez ustaszy synagogi w Zagrzebiu. Interweniował także u Ante Pavelicia w sprawie ośrodka zagłady w Jasenovacu. Wezwał urzędników państwowych, aby powstrzymali się od prześladowania Żydów, wiernych namawiał do udzielania im pomocy, a podlegającym mu parafiom do organizowania opieki dla dzieci i sierot żydowskich. Stepinac zaangażował się również w akcję transportu żydowskich dzieci do Palestyny. W maju 1942 r., podczas masowych deportacji Żydów z Zagrzebia, zaproponował naczelnemu rabinowi tego miasta, Miroslavowi Šaloma Freibergerowi, pomoc w ucieczce przed deportacją, ale ten nie przyjął jego pomocy. 

Część Żydów pozostała w ukryciu, korzystając z pomocy Chorwatów. Żarko Dolinar (1920–2003), znany tenisista słowowy i złoty medalista z Kairu w 1939 r. w tej dyscyplinie, wraz z bratem Borysem organizował fałszywe dokumenty dla swoich żydowskich przyjaciół, ratując w ten sposób prawie 300 osób. Wielu Żydów znalazło również schronienie wstępując do komunistycznej Narodowej Armii Wyzwolenia Jugosławii marszałka Josipa Broza Tity.

Do 2018 r. tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata zostało uhonorowanych 117 Chorwatów.

GRECJA

Po zajęciu Grecji przez państwa Osi w kwietniu 1941 r. kraj został podzielony na trzy części. Północ (zachodnia Tracja), gdzie mieszkało 5–6 tys. Żydów, wcielono bezpośrednio do Bułgarii. Pozostałą część kraju podzielono na dwie strefy okupacyjne: niemiecką (zachodnia Macedonia, wschodnia Tracja, zachodnia Kreta i wyspy w północnej części Morza Egejskiego), gdzie mieszkała większość Żydów greckich – ok. 55 tys., i włoską (centralna Grecja, wschodnia Kreta, wyspy na południu Morza Egejskiego, wyspy na Morzu Śródziemnym i Jońskim), zamieszkiwaną przez ok. 13 tys. osób. W całej Grecji mieszkało wówczas ok. 72 tys. Żydów.

Zagłada greckich Żydów w niemieckiej strefie okupacyjnej

Największe skupisko Żydów w Grecji (ok. 43 tys.) znajdowało się w Salonikach, pod okupacją niemiecką. W lutym 1943 r. ukazały się tam rozporządzenia o obowiązku oznakowania wszystkich żydowskich sklepów oraz nakaz przeniesienia się Żydów do wydzielonej części miasta – getta. Kolejne rozporządzenia narzuciły obowiązek posiadania przez Żydów dowodów tożsamości, oznakowania mieszkań, gabinetów dentystycznych i kancelarii prawnych, a także noszenia opasek z gwiazdą Dawida. Wkrótce wprowadzono również zakaz opuszczania getta i korzystania ze środków komunikacji. 

Pierwsza faza deportacji greckich Żydów do ośrodka zagłady trwała od 20 marca do 19 sierpnia 1943 roku. Wywieziono wówczas ponad 40 tys. Żydów z Salonik do KL Auschwitz, gdzie zdecydowana większość została zamordowana. 

Również w marcu 1943 r. rozpoczęła się eksterminacja greckich Żydów z terenów wcielonych do Bułgarii. Ponad 4 tys. osób wywieziono najpierw do obozów koncentracyjnych w tym kraju, a potem do ośrodka zagłady w Treblince. 

Greccy Żydzi we włoskiej strefie okupacyjnej

W znacznie lepszej sytuacji znajdowali się greccy Żydzi mieszkający pod okupacją Włoch. Włosi ignorowali bowiem niemieckie żądania prowadzenia polityki dyskryminacyjnej wobec Żydów i ich eksterminacji. Tysiące Żydów ze strefy niemieckiej uciekało więc do względnie bezpiecznej strefy włoskiej. Sytuacja uległa zmianie we wrześniu 1943 r., gdy III Rzesza zajęła włoską strefę.

Tam Niemcy kontynuowali eksterminację greckich Żydów. W marcu 1944 r. deportowali do KL Auschwitz ok. 1600 Żydów z Aten (w tym wielu uchodźców z Salonik), w czerwcu ok. 2 tys. z wyspy Korfu i ok. 260 z Krety, a w lipcu ponad 1600 z wyspy Rodos. W okresie II wojny światowej życie straciło ponad 80 proc. greckich Żydów. Pozostali ukrywali się z pomocą Greków, a ok. 1000 Żydów walczyło w oddziałach partyzanckich, związanych z Narodowym Ruchem Wyzwoleńczym – greckim ruchem oporu. 

Pomoc Żydom w Grecji

Wśród Greków ratujących Żydów znaleźli się m.in. burmistrz wyspy Zakynthos Loukás Karrer (1909–1985) i metropolita bp. Chrysostomos (1890–1958), którzy zapobiegli deportacji 274 żydowskich mieszkańców wyspy. Kiedy władze okupacyjne zażądały sporządzenia listy miejscowych Żydów biskup przedstawił im tylko dwa nazwiska – swoje i burmistrza. Tymczasem Żydzi schronili się w górach, na wsiach i w domach chrześcijan. W ten sposób przetrwali na wyspie do samego końca okupacji, tj. do października 1944 roku.

Podobne działania na rzecz ocalenia żydowskich mieszkańców miasta Volos podjął metropolita Demetrios bp. Ioakim (Alexopoulos, 1873–1959). We wrześniu 1943 r. razem z rabinem miejscowej gminy żydowskiej Mosze Pesachem (1869–1955), który współpracował z greckim ruchem oporu, odmówili wydania Niemcom imiennej listy tysięcznej społeczności żydowskiej miasta. Spodziewali się bowiem, że będzie ona służyć do ich deportacji do ośrodków zagłady.

Ioakim na żądania Niemców miał odpowiedzieć: „Żydzi to ja”.

Z pomocą mieszkańców Volos i sąsiednich miejscowości ukrył w górach Pelion prawie 700 osób. Akcję pomocy wspierał także arcybiskup Aten, zwierzchnik Kościoła Prawosławnego w Grecji Damaskinos (1890–1949). Nie tylko polecił prawosławnemu duchowieństwu i klasztorom ukrywać Żydów, ale wraz z szefem policji Angelosem Evertem (1897–1970) zorganizował fałszywe dowody tożsamości dla ok. 1200 ateńskich Żydów. 

Do 2018 r. tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata zostało uhonorowanych 347 Greków. 

ALBANIA

Kiedy w kwietniu 1939 r. Albania została wcielona do Włoch, mieszkało w niej ponad 400 Żydów, a znaczny procent stanowili uciekinierzy z Niemiec i Austrii. Po włączeniu w granice Albanii Kosowa i części Macedonii w kwietniu 1941 r., liczba Żydów znacznie wzrosła. Było to konsekwencją napływu ponad tysiąca uchodźców z Macedonii, północnej Serbii oraz z Niemiec, Austrii i Polski. 

Sytuacja Żydów w Albanii pod okupacją włoską

Gwałtowny napływ ludności sprawił, że pierwsze rozporządzenia antyżydowskie, wydane przez kontrolowany przez Włochy rząd albański, dotyczyły zakazu imigracji Żydów i zapowiadały deportację nowo przybyłych. 

Kolejne zarządzenia eliminowały Żydów z życia ekonomicznego, społecznego i politycznego. Nie były one jednak surowo przez Włochów egzekwowane, więc Żydzi czuli się w Albanii w miarę bezpiecznie. Sytuacja uległa zmianie po konferencji w Wannsee w styczniu 1942 roku. Włosi naciskani przez III Rzeszę zebrali 51 Żydów w obozie w Prisztinie, a w marcu przekazali ich Niemcom. Ci deportowali ich do obozu koncentracyjnego Sajmište i tam zamordowali. Włosi ulokowali pozostałych w obozie w Berat, gdzie zostali zatrzymani do czasu kapitulacji Włoch.

Represje wobec Żydów w Albanii pod okupacją niemiecką

Zajęcie Albanii przez III Rzeszę w listopadzie 1943 r. wpłynęło na zmianę położenia Żydów przebywających na terenie tego kraju. W jego północnej i centralnej części żyło ok. 800 żydowskich uciekinierów z byłej Jugosławii, Bułgarii i innych krajów europejskich (inne źródła wskazują na ok. 2 tys.). Niemcy wprowadzili ustawodawstwo antyżydowskie, lecz Żydzi nie zostali oznakowani.

Jeszcze w listopadzie zażądali od kolaboracyjnych władz albańskich sporządzenia listy mieszkających tam Żydów, co zostało zignorowane. Nie zapobiegło to jednak deportacji Żydów z Kosowa. W kwietniu 1944 r. członkowie albańskiej muzułmańskiej nazistowskiej 21. Górskiej Dywizji SS „Skanderbeg” aresztowali 281 Żydów z Prisztiny i deportowali do Bergen-Belsen, gdzie ponad połowa z nich zginęła.  

Besa. Pomoc Albańczyków dla Żydów

Większość Żydów znalazła schronienie u rodzin albańskich, gdzie mogła przetrwać bezpiecznie okres okupacji. Jeszcze przed opanowaniem kraju przez Niemców, Żydzi masowo opuszczali miasta chroniąc się w górskich wioskach. W ten sposób muzułmańscy Albańczycy uratowali prawie 2 tys. osób.

Albańscy chłopi, zgodnie ze zwyczajowymi przepisami dotyczącymi gościnności (znanymi jako besa) ukrywali ich lub transportowali do portów adriatyckich, skąd Żydzi uciekali do Włoch.

Żydzi przyłączali się także do oddziałów partyzanckich. Kiedy dzień przed opuszczeniem miasta Vlora Niemcy zamierzali aresztować wszystkich mieszkających tam Żydów, partyzanci z okolicznych gór otoczyli miasto. Tańczyli i śpiewali, wywierając tym samym psychiczną presję na okupantach. Niemcy opuścili Vlora nikogo nie zabrawszy. 

W Prisztinie, kiedy władze lokalne aresztowały 60 Żydów z zamiarem wysłania ich do ośrodków zagłady, w ich obronie stanął lekarz Spiro Lit. Przekonał niemieckie władze, że żydowscy więźniowie chorują na tyfus i koniecznym jest umieszczenie ich w szpitalu, aby zapobiec rozprzestrzenieniu się epidemii. Żydów zabrano do Beratu, gdzie otrzymali fałszywe dokumenty, a następnie zostali rozlokowani na prowincji. 

Zdarzało się, że w obronie Żydów w Albanii stawały również miejscowe władze, odmawiając dostarczenia niemieckiej administracji listy żydowskich mieszkańców lub organizując dla nich nowe dokumenty tożsamości. Do dziś kontrowersje budzi postawa i zachowanie wobec Żydów ministra spraw wewnętrznych kolaboracyjnego rządu albańskiego Xhafera Deva (1904–1978). Minister współpracował z Niemcami, wspierał 21. Dywizję Górską SS „Skanderbeg” i brutalnie tłumił wszelkie przejawy oporu. Jednocześnie jednak, kiedy w listopadzie 1943 r., a potem wiosną 1944 r., Niemcy zażądali sporządzenia listy wszystkich Żydów mieszkających na terenie Albanii oraz skoncentrowania ich w jednym miejscu, Deva odmówił wykonania tego polecenia.

Szacuje się, że w ukryciu przeżyło wojnę kilkuset albańskich Żydów. Do 2018 r. tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata uhonorowano 75 Albańczyków.

BUŁAGARIA

W konsekwencji zwycięskiej dla państw Osi inwazji na Jugosławię i Grecję w kwietniu 1941 r., Bułgaria, jako sojusznik III Rzeszy, poszerzyła swoje granice o Macedonię, Trację i Dobrudżę. W samej Bułgarii mieszkało wówczas ok. 48 tys. Żydów, a na terenach przyłączonych ok. 15 tysięcy. 

Począwszy od lata 1940 r. władze bułgarskie zaczęły wprowadzać w życie rozporządzenia ograniczające prawa żydowskich mieszkańców tego kraju. Określały one kogo uważa się za Żyda (jednocześnie wprowadzając kategorię Żydów uprzywilejowanych – ok. 1 tys.), zakładały zwolnienia Żydów ze służby cywilnej i ograniczenie ich udziału w wolnych zawodach. Ponadto, w 1942 r. bułgarski parlament uchwalił ustawę o ochronie narodu, która ograniczała prawa Żydów. Zakazywała im m.in. służby wojskowej, zawierania związków małżeńskich z Bułgarami i używania bułgarskich nazwisk. Rozporządzenia te nie były jednak surowo egzekwowane, a ich uchwalenie wywołało protesty wielu środowisk, w tym bułgarskiego Kościoła Prawosławnego.

Deportacje Żydów z terenów włączonych do Bułgarii

W styczniu 1943 r. Niemcy zażądały deportowania do ośrodków zagłady 20 tys. Żydów z Bułgarii. Rząd bułgarski w ręce Niemców oddał wówczas tych pochodzących z terenów włączonych: z Tracji i Macedonii, łącznie 11 343 osoby. Wobec Żydów z rdzennej Bułgarii stosował odmienną politykę i chronił przed deportacjami, które – zgodnie z planami Niemców – miały nastąpić już wkrótce. 

Na wieść o aresztowaniu miejscowych Żydów, transporty usiłowali zatrzymać mieszkańcy Kyustendil, miasteczka niedaleko Sofii. 40 osób udało się do Dimitara Peševa (1894–1973), wicemarszałka parlamentu i czołowego działacza partii rządzącej, oczekując interwencji. Pešev spotkał się z ministrem spraw wewnętrznych Petarem Gabrovskim (1898–1945), który pod ich naciskiem zażądał od lokalnych władz wstrzymania wywózek. 

Informacje o deportacjach Żydów z terenów okupowanych, jak i planowanych na maj wywózkach Żydów z rdzennej Bułgarii, wywołały protest wśród bułgarskich polityków opozycji, duchownych i intelektualistów. 

W obronie Żydów stanął również metropolita Plowdiw Cyryl (Kiril, 1901–1971), późniejszy patriarcha Bułgarii, który miał złożyć deklarację, że jeżeli dojdzie do deportacji Żydów z jego diecezji, to sam położy się na torach kolejowych, aby temu zapobiec. 

Oficjalne interwencje przeciwko wywózkom Żydów

W akcję wstrzymania wywózek zaangażował się również wicemarszałek Pešev. Publicznie potępił politykę rządu bułgarskiego. 19 marca 1943 r. wysłał do premiera i króla Bułgarii list w obronie Żydów. Podpisało go 42 posłów z partii rządzącej. W konsekwencji tych działań Pešev stracił stanowisko, co wywołało kolejne protesty.

W sprawie interweniował wtedy metropolita Stefan I (1878–1957). Kiedy na początku marca 1943 r. dowiedział się, że rząd bułgarski ma zamiar deportować 8 tys. Żydów z Bułgarii, w tym ponad 800 Żydów z Sofii, przekonał cara Borysa do anulowania tego nakazu. Namawiał duchownych i klasztory do udzielania schronienia Żydom, wydawał im też dokumenty potwierdzające konwersję. 

Żydzi ratowani na prowincji

24 maja, w dniu święta Cyryla i Metodego, w całym kraju odbyły się demonstracje przeciwko antyżydowskiej polityce rządu. Po wpływem protestów rząd bułgarski wysłał ok. 20 tys. Żydów z Sofii na prowincję, chroniąc ich tym samym przed deportacjami. Ludzie ci znaleźli schronienie głównie we wsiach. 

Do 2018 r. tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata uhonorowano 20 Bułgarów. Są wśród nich Dimitar Pešev oraz metropolici Kirill i Stefan I.

dr Aleksandra Namysło, red. Klara Jackl, Mateusz Szczepaniak, luty 2019

Bibliografia

  • M. Fogel, M. Ristović, M. Koljanin, Serbia. Righteous Among the Nations, Belgrad, 2010. 
  • P. Mojzes, Balkan Genocides: Holocaust and Ethnic Cleansing in the Twentieth Century, Rowman and Littlefield Publishers, 2011.
  • E. Gitman, When Courage Prevailed: The Rescue and Survival of Jews in the Independent State of Croatia 1941–1945, Paragon House, 2011.
  • S. B. Bowman, The Agony of Greek Jews, 1940–1945, Stanford University Press, 2009.
  • H. Sarner, Rescue in Albania: one hundred percent of Jews in Albania rescued from Holocaust, Brunswick Press, 1997.
  • T. Todorov, The Fragility of Goodness. Why Bulgaria’s Jews Survived the Holocaust, Preston University Press, 2003.
  • M. Paldiel, Churches and the Holocaust. Unholy Teaching, Good samaritans and Reconciliation, KTAV Publishing House, 2006.
  • S. K. Pavlowitch, Serbia. The History behind the Name, London 1988.
  • R. Israeli, The death Camp of Croatia visions and Revisions 1941–1945, New Brunswick–New Yersey 2013.
  • M. Ristovič, Jugoslav Jews Fleeing the Holocaust 1941–1945 [w] Remembering for the Future. The Holocaust in Age of Genocide, red. J.K. Roth, E. Maxwell, M. Levy, W. Withworth, t. 1, New York 2001.
  • I. Goldstein, S. Goldstein, The Holocaust in Croatia, University of Pittsburgh Press, 2016.
  • F.B Chary, The Bulgarian Jews and the Final Solution 1940–1944, University of Pittsburgh Press, 1972.
  • M. Gilbert, The Righteous: The Unsung Heroes of the Holocaust, Holt Paperbacks, 2004.R. Hilberg, Zagłada Żydów europejskich, tłum. J. Giebułtowski, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2014.