Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych 2021
„Sprawiedliwi [wśród Narodów Świata] ocalili honor Europy w czasie Zagłady i sprawili, że nie utraciliśmy wiary w ludzkość. [...] Dziś za Sprawiedliwych uważamy również tych, którzy sprzeciwiali się ludobójstwu Ormian, udzielali pomocy ofiarom wojny w Rwandzie, Kambodży i w czasie czystek etnicznych w byłej Jugosławii. Na miano Sprawiedliwych zasługują również ci, którzy występowali w obronie godności i wolności w reżimach totalitarnych [...]. Świat, w którym żyjemy, nie jest wolny od konfliktów, co szczególnie powinno nas skłaniać do przypominania o czynach Sprawiedliwych” – z Apelu Komitet Światowego Ogrodu Sprawiedliwych do Parlamentu Europejskiego, 2011.
Uniwersalne pojęcie Sprawiedliwego
Od 1963 r. Instytut Yad Vashem przyznaje osobom nieżydowskiego pochodzenia, które bezinteresownie ratowały Żydów podczas Zagłady, tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Uchwała Parlamentu Europejskiego z 2012 r. rozszerzyła pojęcie Sprawiedliwego, dokonując jego uniwersalizacji.
W tym ujęciu Sprawiedliwymi są osoby, które „motywowane osobistym poczuciem odpowiedzialności przeciwstawiały się zbrodniom przeciwko ludzkości i totalitaryzmowi”, są nimi zarówno osoby ratujące Żydów podczas Zagłady, jak również ci, którzy w różnych krajach i momentach najnowszej historii ryzykowali życie lub wolność w obronie godności i praw człowieka.
W wielu krajach, m.in. Armenii, Bośni i Harcegowinie, Francji, Rwandzie i we Włoszech, powstały lokalne Ogrody Sprawiedliwych i komitety przyznające ten tytuł. W Polsce pierwszy, i jak dotąd jedyny, Ogród Sprawiedliwych powstał w 2014 r. w Warszawie, na skwerze im. Jerzego Jura-Gorzechowskiego na Muranowie, w sąsiedztwie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.
Ogród Sprawiedliwych w Warszawie
W warszawskim Ogrodzie Sprawiedliwych dotychczas uhonorowano dwadzieścia jeden osób, m.in. Jana Karskiego, Marka Edelmana, Annę Politkowską, Nelsona Mandelę, Władysława Bartoszewskiego, Natalię Gorbaniewską, Jana Jelinka, Roberto Kozaka, Armina Wegnera, czy Raula Wallenberga. Ich historie przedstawiliśmy w wirtualnej wystawie Sprawiedliwi bez granic. Działania na rzecz godności i praw człowieka.
Nazwiska osób uhonorowanych przez warszawski Komitet Ogrodu Sprawiedliwych ogłasza co roku Dom Spotkań z Historią podczas Europejskiego Dnia Pamięci o Sprawiedliwych, 6 marca. Data ta jest kolejnym symbolicznym łącznikiem z tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Tego dnia przypada rocznica śmierci Mosze Bejskiego (1921–2007) – inicjatora Ogrodu Sprawiedliwych w Jerozolimie i współautora definicji Sprawiedliwych wśród Narodu Świata.
W tym roku Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych jest dla Muzeum POLIN okazją do przybliżenia dyskutowanego w ostatnim czasie wśród historyków i historyczek zagadnienia pomocy niesionej przez Żydów innym Żydom podczas Zagłady. Za inspirację dziękujemy Joannie Sobolewskiej-Pyz, wieloletniej przewodniczącej Stowarzyszenia „Dzieci Holocaustu” w Polsce, która swoje ocalenie zawdzięcza m.in. działaniom Stanisława Gombińskiego, policjanta Żydowskiej Służby Porządkowej w getcie warszawskim.
Instytut Yad Vashem nie honoruje takich osób tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, ponieważ – jak już wspomnieliśmy – z założenia otrzymują go tylko nie-Żydzi.
Dzień Pamięci 2021: Żydzi ratujący innych Żydów
W niemal każdej żydowskiej relacji o ukrywaniu się podczas okupacji niemieckiej znajdziemy informacje o pomocy, jakiej udzielali sobie nawzajem Żydzi ukrywający się po „aryjskiej stronie”. Pomagali innym znaleźć mieszkanie czy pracę, pożyczali pieniądze, służyli informacjami, dzielili się doświadczeniem. Tworzyli formalne (w ramach konspiracyjnych organizacji) lub nieformalne sieci pomocy, obejmujące członków rodziny, znajomych lub całkiem obcych sobie ludzi.
Chcielibyśmy upamiętniać Żydów pomagających innym Żydom po „aryjskiej stronie”, dlatego stworzyliśmy poświęconą im nową zakładkę tematyczną na portalu Polscy Sprawiedliwi [premiera online].
Prezentujemy w niej dziewięć wybranych historii pomocy, m.in. wspomnianego Stanisława Gombińskiego, Fajgi Peltel-Międzyrzeckiej (Władki Meed) – kurierki Żydowskiej Organizacji Bojowej, Marii Hochberg (Miriam Peleg) i Heleny Merenholc – łączniczek Rady Pomocy Żydom „Żegota”, Maurycego Herlinga-Grudzińskiego (brata Gustawa, znanego pisarza) – założyciela komórki o kryptonimie „Felicja”, obejmującej pomocą 1/5 wszystkich Żydów ukrywających się na terenie okupowanej Warszawy, czy Janiny Rechtleben-Wojciechowskiej, która – wbrew niemieckiemu nakazowi – nigdy nie przeniosła się do utworzonego w Warszawie getta, pozostając po „aryjskiej stronie” i pomagając innym ukrywającym się Żydom.
Ważne uzupełnienie dziewięciu historii pomocy stanowi studium historyczne autorstwa prof. Barbary Engelking, w którym zjawisko żydowskiej samopomocy po „aryjskiej stronie” omówione zostało problemowo, wyróżniając i charakteryzując pomoc o charakterze zorganizowanym i indywidualnym.
Jak zauważa prof. Barbara Engelking:
„Warto dokumentować takie historie, by zmieniać stereotypowe wyobrażenia o bierności Żydów podczas Zagłady, o tym, że ukrywający się »siedzieli w szafach«, a każdemu z nich bezinteresownie pomagało kilku lub kilkunastu Polaków. W rzeczywistości wielu Żydów pomagało innym ukrywającym się. Byli osobami sprawczymi, pomysłowymi, odważnymi, pełnymi inicjatywy. W sytuacji, gdy na każdym kroku groziła im śmierć, zdobywali się na to, by ryzykować życiem i ratować innych Żydów”.
W opracowaniu zakładki tematycznej brały udział Karolina Dzięciołowska, prof. Barbara Engelking, dr Marta Janczewska i Joanna Sobolewka-Pyz, a wśród autorów historii pomocy znaleźli się także dr Aleksandra Namysło i dr Marcin Urynowicz.
Jak dotąd Żydzi, którzy udzielali pomocy innym Żydom podczas Zagłady, honorowani byli jedynie przez organizację B’nai B’rith, prowadzącą projekt Jewish Rescuers Citation. Ustanowioną w 2011 r. nagrodę przyznano dotychczas 175 ratującym z Francji, Grecji, Holandii, Jugosławii, Litwy, Niemiec, Polski, Rosji, Słowacji i Węgier. W gronie uhonorowanych znalazła się Maria Hochberg (Miriam Peleg), której historię przedstawiamy w zakładce.
