75 lat temu powstała krakowska „Żegota”

Rada Pomocy Żydom „Żegota” była jedyną w okupowanej Europie państwową organizacją powołaną w celu ratowania Żydów, działająca w konspiracji. Pomoc udzielana przez „Żegotę” polegała głównie na wsparciu finansowym, organizowaniu kryjówek i fałszywych dokumentów. Wśród jej podopiecznych znajdowali się dorośli i dzieci. Władysław Bartoszewski pisał: „Była to pierwsza organizacja, w której w konspiracji przeciw Niemcom siedzieli razem przy jednym stole i działali syjoniści, bundowcy, katolicy, polscy demokraci, polscy socjaliści, ludowcy – i Żydzi, i Polacy”.

Pierwsze zabiegi o powstanie filli Rady Pomocy Żydom „Żegota” podjęte zostały jeszcze przed ukonstytuowaniem się Rady w Warszawie, powołanej w miejscu Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty. W piśmie Tymczasowego Prezydium Rady do Pełnomocnika Rządu RP na Kraj z 29 grudnia 1942 r., określającego cele, strukturę i żądania Rady, czytamy:

„Charakter Rady jest podwójny: centralny i lokalny. Z jednej strony – a to w stosunku do utworzyć się mających Rad lokalnych – jest Rada instytucją centralną, a z drugiej – jest ona lokalną organizacją odnośnie terenu warszawskiego i jego okolicy. (…) Rady lokalne powstają w różnych punktach kraju, w których jest to konieczne. Powołanie ich do życia nastąpi na skutek instrukcji Pana Pełnomocnika Rządu, skierowanej do Delegatur okręgowych przy współudziale samejże Rady oraz ugrupowań w niej reprezentowanych, a mających w danych punktach kraju odnośne komórki organizacyjne”.

Kluczową rolę w powstaniu Rady Pomocy Żydom „Żegota” w Krakowie, stolicy Generalnego Gubernatorstwa, odegrały lokalne środowiska Polskiej Partii Socjalistycznej – Wolność, Równość, Niepodległość, Stronnictwa Demokratycznego i Stronnictwa Ludowego, które podjęły samodzielne starania o utworzenie międzypartyjnego Komitetu Pomocy Żydom w Krakowie.

Z nową organizacją nawiązał kontakt skarbnik „Żegoty”, Marek Ferdynand Arczyński, który 12 marca 1943 r. doprowadził do przekształcenia się tej organizacji w filię Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Funkcjonowała pod przykrywką firmy chemicznej, której wspólnikami byli Stanisław Wincenty Dobrowolski i Andrzej Morbitzer. W skład krakowskiej „Żegoty” weszli: Stanisław W. Dobrowolski (PPS-WRN) – przewodniczący, Władysław Wójcik (PPS-WRN) – sekretarz, Anna Dobrowolska (SD) – skarbniczka, Tadeusz Seweryn (SL), Maria Hochberg-Mariańska (od lipca 1943 r., z ramienia organizacji żydowskich), Jerzy Matus i Janusz Strzałecki. 

Wkrótce Niemcy przystąpili do likwidacji krakowskiego getta. Marek Ferdynand Arczyński pisał, że nowo powstała organizacja „poczuła się tym aktem barbarzyństwa jeszcze bardziej zmobilizowana do rozwinięcia szybkiej pomocy. Działacze krakowskiej »Żegoty« uznali, że celowym będzie przede wszystkim zwrócenie się do społeczeństwa z apelem o ratowanie ludności żydowskiej”. Tadeusz Seweryn zanotował: „Te fakty pobudziły nasz zaspół do gorączkowej działalności we wszystkich możliwych dla nas kierunkach”.

W dniach 13-14 marca 1943 r. społeczność żydowska w Krakowie ostatecznie przestała istnieć. Blisko 8 tys. Żydów uznanych za zdolnych do pracy zostało przetransportowanych do obozu w Płaszowie – funkcjonującego w latach 1943-1945 niemieckiego nazistowskiego obozu pracy przymusowej, a następnie obozu koncentracyjnego, natomiast ok. 2 tys. osób zostało zamordowanych w getcie. Pozostałych wywieziono do KL Auschwitz-Birkenau.

Głównym celem krakowskiej „Żegoty” stało się ratowanie pozostałych przy życiu Żydów w dystrykcie krakowskim Generalnego Gubernatorstwa. Pomocy udzielano przede wszystkim poprzez wyszukiwanie i opłacanie kryjówek, zaopatrywanie potrzebujących w żywność oraz fałszywe dokumenty. W pracę konspiracyjną zaangażowani byli łącznicy, kurierzy, rozdzielcy środków oraz współpracownicy, m.in. Frantisek Jiřanek – żołnierz Wehrmachtu pochodzący z Czech.

Na szczególną uwagę w działalności krakowskiej „Żegoty” zasługuje pomoc w przerzucie zagrożonych ludzi do Węgier, dzięki bliskości południowej granicy GG, a także akcje pomocowe skierowane do więźniów obozów pracy i obozów koncentracyjnych. Początkowo dotarcie do poszczególnych obozów, zwłaszcza w Płaszowie, miała umożliwić współpraca z Żydowskim Ośrodkiem Wsparcia (Jüdische Unterstützungsstelle), który prowadzony był przez dr. Michała Weicherta (1890-1967) w oparciu o zagraniczne dary nadsyłane przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż i organizacje żydowskie, m.in. American Jewish Joint Distribution Committee. Jednak współpraca z JUS-em została przerwana, gdy Weicherta posądzono o kolaborację z Niemcami. Według przedstawicieli Żydowskiego Komitetu Narodowego oraz Bundu działalność organizacji nie przynosiła korzyści Żydom, lecz sprzyjała okupantowi. Wkrótce JUS został rozwiązany przez Niemców, a poszukujący schronienia Weichert otrzymał pomoc od Stanisława W. Dobrowolskiego.

Dla potrzeb krakowskiej „Żegoty” Dobrowolski udostępnił swoje biuro przy ul. Jagiellońskiej 11. Maria Hochberg-Mariańska wspominała: „Stawiał [on] do dyspozycji Rady wszystko: swoje biuro, różnorodne kontakty i niestrudzoną pracę, choć przecież »Żegota« była tylko częścią jego działalności konspiracyjnej”.

Spotkania odbywały się także w mieszkaniu Anny Dobrowolskiej przy ul. Wielopole 6, gdze przechowywane były dokumenty kasowe i poświadczenia odbioru pieniędzy od podopiecznych „Żegoty”. Biuro legalizacyjne, zajmujące się fałszowaniem dokumentów z pomocą doskonałego grafika Edwarda Kubiczka, mieściło się w salonie kosmetycznym prowadzonym przez Wandę Wójcik (żonę Władysława Wójcika, sekretarza Rady) przy ul. Wrzesińskiej 3. Lokale kontaktowe funkcjonowały w gabinecie dr Heleny Szlapak przy ul. Garbarskiej 24, w mieszkaniach Stanisława Cisły przy ul. Starowiślnej 64 oraz Marii Piller przy ul. Kołłątaja 10, domu Zdzisława Kasparka przy ul. Bosackiej 14, a także w lokalu należącym do członków PPS przy ul. Św. Sebastiana 22.

Początkowo krakowska „Żegota” otrzymała za pośrednictwem Rady w Warszawie dotację Delegatury Rządu RP na Kraj w wysokości 30 tys. zł, lecz przekazywane środki stale rosły, aby w maju 1944 r. osiągnąć 338 tys. zł, a pod koniec wojny 1 mln zł. Rosła także liczba podopiecznych. Początkowo w maju 1943 r. było to 91 osób, rok później 281, zaś pod koniec 1944 r. blisko 1000, spośród których 570 stale pobierało zasiłki.

Czytaj historię Rady Pomocy Żydom „Żegota”

W artykułach przedstawiamy m.in. historie członków i członkiń Rady, jej strukturę, mechanizmy działania,
upamiętnienia w Polsce i Izraelu oraz pamiątki ze zbiorów Muzeum POLIN.

11 marca 2018 r., z okazji 75. rocznicy likwidacji getta w Krakowie, ulicami przeszedł marsz pamięci, upamiętniający ofiary Zagłady. Kilkuset uczestników wyruszyło z Placu Bohaterów Getta na Podgórzu w kierunku byłego obozu w Płaszowie. Po drodze uczestnicy złożyli kwiaty przy zachowanym fragmencie muru getta przy ul. Lwowskiej.

– Wypełniam zaszczytny obowiązek reprezentując w tym miejscu Prezydenta RP, by oddać hołd ofiarom, które tutaj zginęły, zostały wygnane do KL Płaszów lub zmarły po drodze do tego niemieckiego obozu zagłady –  mówił podczas uroczystości podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP Wojciech Kolarski. Przypomniał także o członkach krakowskiej „Żegoty” – Te osoby, które wtedy podejmowały wysiłek, żeby ratować swoich żydowskich współbraci i współobywateli, są naszymi narodowymi bohaterami.

W trakcie uroczystości na Placu Bohaterów Getta przewodnicząca Związku Krakowian w Izraelu Lili Haber i poeta Adam Zagajewski odczytali wiersz „Nienapisana elegia dla Żydów krakowskich”. Głos zabrali także kard. Stanisław Dziwisz oraz przewodniczący Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie Tadeusz Jakubowicz.

Do 8 lipca 2018 r. w Fabryce Emalia Oskara Schindlera przy ul. Lipowej 4 można oglądać wystawę czasową „Żegota. Ukryta pomoc”, przygotowaną przez Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, która poświęcona jest działalności Rady Pomocy Żydom „Żegota”, w tym Rady w Krakowie. Więcej informacji o wystawie »