Sytuacja Żydów w okupowanej Polsce
W wyniku działań wojennych we wrześniu 1939 roku terytorium Polski znalazło się pod dwoma okupacjami – niemiecką i radziecką. Dla polskich obywateli obie oznaczały terror i represje, lecz na innych zasadach kształtowały one położenie ludności żydowskiej. Na terytorium wcielonym do III Rzeszy oraz w granicach utworzonego przez niemieckie władze okupacyjne Generalnego Gubernatorstwa, Niemcy prowadzili politykę zmierzającą do całkowitej zagłady Żydów. Na ziemiach wcielonych do ZSRR, ze względu na charakter radzieckiego terroru, wynikającego z pobudek klasowych, a nie rasowych, Żydów prześladowano na równi z innymi grupami społecznymi.
Polska pod okupacją w czasie II wojny światowej
W wyniku działań wojennych we wrześniu 1939 r. terytorium II Rzeczypospolitej znalazło się pod dwiema okupacjami – niemiecką i radziecką. Dla obywateli obie oznaczały terror i represje, lecz na innych zasadach kształtowały one położenie ludności żydowskiej.
Na terytorium wcielonym do III Rzeszy oraz w granicach utworzonego przez niemieckie władze okupacyjne Generalnego Gubernatorstwa, nazistowskie Niemcy prowadziły politykę zmierzającą do całkowitej zagłady Żydów.
Na ziemiach wcielonych do ZSRR, ze względu na charakter stalinowskiego terroru, wynikającego z pobudek klasowych, a nie rasowych, Żydów prześladowano na równi z innymi grupami społecznymi.
Represje wobec Żydów pod okupacją niemiecką
Początkowo polityka władz niemieckich w stosunku do Żydów polegała na odizolowaniu ich od Polaków. Ludność żydowska była publicznie upokarzana, kierowana do pracy przymusowej, pozbawiana własności, znaczona przez nakaz noszenia na ubraniach łat lub opasek z gwiazdą Dawida, a następnie przesiedlana do gett.
Niemcy utworzyli pierwsze getto w okupowanej Europie w Piotrkowie (dziś Trybunalskim) już w październiku 1939 roku. Kolejne blisko 600 dzielnic zamkniętych powstało w 1940 r., a spośród nich największe znajdowały się w Warszawie (blisko 400 tys. ludzi) i Łodzi (zwanej wówczas Litzmannstadt; ponad 200 tys. ludzi).
Getta różniły się stopniem odizolowania od tzw. aryjskiej strony, dzielnic zamieszkałych przez Polaków, poprzez otaczanie ich wysokim murem, płotem, zasiekami z drutu kolczastego, a w innych przypadkach tylko wyznaczaniem obszaru, którego Żydom nie wolno było przekraczać.
Od jesieni 1941 r. za wyjście z getta, ukrywanie się po tzw. aryjskiej stronie, a także udzielanie Żydom pomocy – schronienia lub choćby doraźnego wsparcia – groziły surowe kary, nawet śmierci.
Plan zagłady Żydów
Żydzi umierali w gettach z głodu i chorób, często byli zabijani przez Niemców z byle powodu, w przypadkowych okolicznościach. W połowie 1941 r. rozpoczęły się zorganizowane, masowe egzekucje dokonywane przez specjalne oddziały Einsatzgruppen (Grupy Operacyjne) na Wschodzie, a pod koniec 1941 r. pierwsze mordy z użyciem komór gazowych.
20 stycznia 1942 r. podczas konferencji w willi w Wannsee pod Berlinem, w której uczestniczyli m.in. szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Reinhard Heydrich, szef Gestapo Heinrich Müller oraz ekspert ds. deportacji Adolf Eichmann, doprecyzowano plan „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” w Europie, czyli zamordowania wszystkich Żydów.
Śmierć Żydów w ośrodkach zagłady w okupowanej Polsce
Likwidację gett, czyli masowe wywózki Żydów do ośrodków zagłady, rozpoczęto 16 marca 1942 r., kiedy z lubelskiego getta wysłano do obozu w Bełżcu transport 1600 osób.
Pod pretekstem kierowania do pracy przymusowej na Wschodzie, Żydzi wywożeni byli pociągami do ośrodków zagłady znajdujących się na ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy – do Chełmna nad Nerem (Kulmhof) i Oświęcimia (Auschwitz-Birkenau), oraz do czterech ośrodków na terenie Generalnego Gubernatorstwa – Bełżca, Sobiboru, Treblinki oraz na Majdanek. W GG mordy przeprowadzane były pod kryptonimem „Akcja Reinhardt”.
W wyniku Zagłady zginęło niemal 6 mln Żydów europejskich, spośród których blisko połowę stanowili Żydzi polscy.
Żydzi po tzw. aryjskiej stronie
Nieliczni Żydzi nie poddali się nakazowi przeprowadzki do getta. Byli i tacy, którzy po zamknięciu w getcie podjęli ryzyko ucieczki poza obręb getta, na tzw. aryjską stronę. Aby przeżyć, musieli ukryć się lub zmienić swoją tożsamość.
Głównymi czynnikami, zwiększającymi szanse przeżycia tych, którzy zdołali znaleźć się poza gettem były asymilacja kulturowa, biegłe posługiwanie się językiem polskim (przed wojną większość Żydów mówiła w języku jidysz, a po polsku z wyraźnym akcentem), tzw. dobry wygląd (jasne włosy, niebieskie oczy), znajomość praktyk religii chrześcijańskiej.
Istotnym warunkiem przetrwania było posiadanie chrześcijańskiej metryki urodzenia oraz fałszywej kenkarty, czyli obowiązującego w Generalnym Gubernatorstwie dowodu tożsamości.
Kluczowe były zasoby finansowe, którymi można było zapłacić za jedzenie i schronienie, a także znajomości. Żydzi posiadający polskich znajomych z pracy, szkoły czy z sąsiedztwa mogli próbować zwrócić się do nich z prośbą o – płatne lub nie – schronienie lub inny rodzaj wsparcia.
Ilu Żydów przeżyło wojnę w ukryciu?
Szacuje się, że na ziemiach polskich ocalało ok. 40–50 tysięcy Żydów.
Dotychczasowe wyniki badań nie pozwalają stwierdzić precyzyjnie jaki procent tej liczby stanowią osoby, które przetrwały w ukryciu lub pod fałszywą tożsamością po tzw. aryjskiej stronie. Cześć z nich ocalała dzięki bezinteresownej pomocy Polaków. Zdarzało się, że Żydzi ratowali się sami i ocalali wyłącznie dzięki własnej zaradności, albo – co było znacznie częstsze – otrzymywali wsparcie w zamian za sowite wynagrodzenie.
