Upamiętnienia Jana Karskiego

Jan Karski (1914–2000) był legendarnym emisariuszem politycznym Polskiego Państwa Podziemnego i Rządu RP na uchodźstwie w czasie II wojny światowej. Trzykrotnie odbył udane misje między okupowaną Polską a siedzibą polskiego rządu we Francji i Wielkiej Brytanii, przekazując wiadomości i dokumenty. W 1942 r., jako naoczny świadek likwidacji getta warszawskiego, informował władze polskie i polityków alianckich m.in. o przebiegu zagłady Żydów. Zobacz upamiętnienia Jana Karskiego w Polsce i na świecie.

Upamiętnienia Jana Karskiego przyjmują różnorodne formy – od nazw ulic, placów i szkół, przez pomniki w formie ławeczek, murale, monety i znaczki pocztowe, po nagrody jego imienia. Inicjatywy te mają zarówno charakter oficjalny – państwowy czy samorządowy, jak i oddolny. Jego postać łączy i inspiruje. Upamiętnień znacząco przybyło w związku z obchodami Roku Jana Karskiego (2014).

Projekty, które upowszechniły wiedzę o Janie Karskim

W 2010 r. Muzeum Historii Polski zainaugurowało czteroletni projekt „Jan Karski – Niedokończona Misja”, którego celem było utrwalanie pamięci o Janie Karskim w Polsce i na świecie. Kolejnym kamieniem milowym w upowszechnianiu wiedzy o Karskim było ustanowienie Roku Jana Karskiego (2014) przez Sejm RP z okazji 100. rocznicy urodzin emisariusza Polskiego Państwa Podziemnego.

W ten sposób 6 grudnia 2013 r. polski parlament oddał hołd „jednemu z najwybitniejszych Polaków XX wieku […], często dziś określanemu jako »człowiek, który chciał powstrzymać Holocaust«”, jak zapisano w uchwalej sejmowej. W ramach obchodów zostały zorganizowane liczne wydarzenia: spotkania, wystawy, zajęcia edukacyjne, pokazy filmów, publikacje oraz rajd motocyklowy szlakiem Karskiego. Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu okolicznościowe monety o nominałach 2 zł, 10 zł i 200 zł, a Poczta Polska wydała znaczek z podobizną słynnego kuriera.

Dziś do najbardziej aktywnych instytucji upowszechniających wiedzę o Janie Karskim należy Fundacja Edukacyjna Jana Karskiego, która posiada siostrzaną organizację Jan Karski Educational Foundation. Misją Fundacji jest propagowanie spuścizny Karskiego: upowszechnianie najwyższych standardów służby publicznej, obrona praw człowieka i budowanie relacji społecznych opartych na tolerancji i otwartości.

Jan Karski w przestrzeni publicznej. Ulice, ławeczki, drzewa, tablice

Ulice i place Jana Karskiego znajdują się w Białymstoku, Bolesławcu, Chicago (Jan Karski Way), Czarnkowie, Częstochowie, Gdańsku, Gliwicach, Głogowie, Kielcach, Kostrzynie nad Odrą, Krakowie (Węzeł Drogowy im. Jana Karskiego), Kutnie, Legnicy, Lublinie, Łazach, Łodzi, Nowym Jorku (Jan Karski Corner), Ostrołęce, Paryżu (Place Jan-Karski), Poznaniu, izraelskim Ramat ha-Szaron (כיכר יאן קרסקי), Rudzie Śląskiej, Rybniku, Sompolnie, Środzie Śląskiej, Warszawie (Bulwar Jana Karskiego nad Wisłą).

W 2002 r., tuż po śmierci Karskiego, zrodził się pomysł upamiętnienia Karskiego poprzez budowę pomników w formie ławeczek, zaprojektowanych i wykonanych przez rzeźbiarza Karola Badynę. Ustawiono je w Waszyngtonie (2002; kampus Uniwersytetu Georgetown), Kielcach (2005; ul. Sienkiewicza), Nowym Jorku (2007; Jan Karski Corner), Łodzi (2009; Kopiec Pamięci w Parku Ocalałych), Tel Awiwie (2009; kampus Uniwersytetu Telawiwskiego), Warszawie (2013; Al. Ireny Sendlerowej przed Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN) i Krakowie (2016; ul. Szeroka przed synagogą Remu).

Pomnik w Warszawie różni się od pozostałych. Karski siedzi na dwuosobowej sofie, a obok niego leży Story of a Secret State (Tajne państwo), jego książka z 1944 r., która prezentowana jest w wystawie stałej znajdującego się tuż obok Muzeum POLIN. Na bocznej ścianie pomnika umieszczono napis:

Jan Karski (Kozielewski)
1914–2000
emisariusz władz
Polskiego Państwa Podziemnego
profesor Uniwersytetu
Georgetown w Waszyngtonie
„Sprawiedliwy
wśród Narodów Świata”
odznaczony
Orderem Orła Białego
nominowany
do Pokojowej Nagrody Nobla
człowiek,
który chciał powstrzymać
Holokaust
Warszawa 2012 r.

Pomniki Jana Karskiego odsłonięto także w Izbicy (woj. lubelskie) oraz w czarnogórskim Kotorze. Przypominają o nim również tablice pamiątkowe w Kazimierzu Dolnym (ul. Nadrzeczna 6), Kątach, rodzinnej Łodzi (Archikatedra Łódzka przy ul. ks. Skorupki 9, Pomnik Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata przy ul. Wojska Polskiego 83, III LO im. Tadeusza Kościuszki przy ul. Sienkiewicza 46), Opolu (ul. Konsularna 1), Warszawie (Al. Niepodległości 218, Bulwar im. Jana Karskiego, ul. Czerwonego Krzyża 6, Krakowskie Przedmieście 1). W 2015 r. w Marcinkowicach (woj. małopolskie) utworzono także „Ścieżkę edukacyjną szlakiem uwolnienia Jana Karskiego z Marcinkowic do Kątów”.

Karskiego upamiętniają również drzewa:

  • Drzewko w Ogrodzie Sprawiedliwych wśród Narodów Świata Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie;
  • Dąb Jana Karskiego w Marcinkowicach;
  • Dąb Pamięci Jana Karskiego w Lublinie przy ul. Niecałej;
  • Drzewo w Ogrodzie Sprawiedliwych w Warszawie;
  • Drzewo w Ogrodzie Sprawiedliwych w Mediolanie;
  • Drzewo w Ogrodzie Sprawiedliwych w Padwie;

Szkoły i organizacje im. Jana Karskiego

Słynny emisariusz Polskiego Państwa Podziemnego patronuje wielu placówkom edukacyjnym i organizacjom:

25 i 26 marca 2012 r. w Kielcach odbył się I Ogólnopolski Zjazd Szkół im. Jana Karskiego pod hasłem „Jan Karski jako wzór wychowawczy dla młodzieży”.

Wiele upamiętnień nie zostało zrealizowanych. W 2012 r. zgłoszono pomysł nadania imienia Jana Karskiego Portowi Lotniczemu w Lublinie, a kilka lat później australijski inwestor zamierzał uruchomić w Kuliku (woj. lubelskie) Kopalnię Węgla Kamiennego im. Jana Karskiego. Ponadto, w Łodzi powstał projekt utworzenia Ogrodów Karskiego.

Nagrody imienia Jana Karskiego 

W 1992 r. prof. Jan Karski ustanowił nagrodę swojego imienia i swojej żony, Poli Nireńskiej. Jest ona przyznawana corocznie przez Żydowski Instytut Naukowy YIVO w Nowym Jorku autorom prac poświęconych stosunkom polsko-żydowskim i dokumentujących wkład Żydów w polską kulturę. Otrzymali ją m.in.: Barbara Engelking, Jan Jagielski, Michał Jagiełło, Hanna Krall, Piotr Matywiecki, ks. Stanisław Musiał, Joanna Nalewajko-Kulikov, Maria i Kazimierz Piechotkowie, Alina Skibińska. 

Od 2000 r. wręczana jest także Nagroda Orła Jana Karskiego. Jest ona wyróżnieniem osób, które „godnie nad Polską potrafią się zafrasować" oraz dla tych, którzy „nie będąc Polakami, dobrze Polsce życzą”. Jej laureatami zostali m.in.: Władysław Anders, Michaił Gorbaczow, Marek Edelman, Jacek Kuroń, Adam Michnik, Muzeum Bojowników Getta, Lech Wałęsa, Szewach Weiss. 

W 2017 r. nowojorskie Towarzystwo Jana Karskiego wybiło Medal 75–lecia Misji Jana Karskiego. Uhonorowani nim zostali: papież Franciszek, Abraham Foxman, abp Grzegorz Ryś, Maciej Siekierski, Tomasz Sikora.

Jan Karski w muzeach

Historia Jana Karskiego prezentowana jest na wystawach stałych w muzeach, m.in. w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Muzeum II Wojny Światowej, Yad Vashem, Muzeum Armii Krajowej im. gen. Emila Fieldorfa „Nila” w Krakowie, Muzeum – Miejscu Pamięci w Bełżcu. Od 1999 r. część ekspozycji w Muzeum Miasta Łodzi, w ramach tzw. Panteonu Wielkich Łodzian, stanowi Gabinet Profesora Jana Karskiego. W Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej umieszczono cytat z książki Karskiego Tajne państwo:

„Dla nas, Polaków, to była wojna i okupacja. Dla nich, Żydów, koniec świata”.

Działalność Jana Karskiego przedstawiona została także w wystawie „Z narażeniem życia. Polacy ratujący Żydów podczas Zagłady”, przygotowanej  przez Muzeum POLIN w partnerstwie z Ministerstwem Spraw Zagranicznych RP. Od 2013 r. wystawa odwiedziła m.in.: Berlin, Hawanę, Madryt, Meksyk, Melbourne, Moskwę, Nowy Jork, Szanghaj, Wilno.

Jan Karski w sztuce teatralnej

W 2014 r. spektakl Karski w reżyserii Magdaleny Łazarkiewicz zaprezentowała Telewizja Polska. W tym samym roku Teatr im. Cypriana Kamila Norwida w Jeleniej Górze zaprosił widzów na sztukę Karskiego historia nieprawdziwa (reż. Julia Mark), a Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi na spektakle Emisariusz (reż. Daria Kopiec) i Zupa rybna w Odessie (reż. Szymon Bogacz), 

W 2018 r. Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku wystawiło sztukę teatralną Blizny Pamięci – rzecz o Janie Karskim, na podstawie dramatu Blizny Wolności Jacka Rysia i słuchowiska radiowego Plamy w pamięci Jana Wincha. W rolę Jana Karskiego wcielili się Jerzy Zelnik i Sebastian Ryś. 

Misja Jana Karskiego zainspirowała również zagranicznych twórców. Derek Goldman wyreżyserował spektakl Remember This: The Lesson of Jan Karski, Arthur Nauzyciel sztukę Jan Karski (mon nom est une fiction), a Dale McFadden – A Letter from Aunt Sophie.

Krzysztof Bielawski, lipiec 2020
Opracowano na podstawie: bibliografia

Przeczytaj także