Żydzi ukrywający się po „aryjskiej stronie”: nowa zakładka tematyczna
„Zdecydowaliśmy się nie opuszczać pola nawet nocą, żeby nikt nie zauważył naszej obecności. [...] Był silny deszcz o [godzinie] siódmej i zmokliśmy. Czekaliśmy do pierwszej w nocy, aż przestanie padać, będąc wystawionymi przez sześć godzin na ulewę, ale nie przestało. Opuściliśmy pole i poszliśmy do naszych chłopów. On bał się dać nam schronienie w domu i umieścił nas w dziurze na ziemniaki, gdzie spędziliśmy cały dzień. Ciemność nie pozwoliła mi pisać. [...] Wieje zimny wiatr. Czekamy na moment, kiedy przyjdzie słońce i ogrzeje nasze zmarznięte ciała. [...] Bezustanne ulewy położyły zboże na polu. W rezultacie zostaliśmy dostrzeżeni przez przechodzącego chłopa. [...] Nie wiem, czy będę mógł kontynuować mój dziennik. Z tego, co wiem, to mogą być moje ostatnie słowa. Przerywam teraz, bo pada!”, zapisał Arie Klonicki w 1943 r., ukrywając się na polu nieopodal wsi Trybuchowce koło Tarnopola. On, żona Malwina i nieznana z imienia szwagierka, zostali zabici w styczniu 1944 roku.
80. rocznica wydania rozporządzenia o zakazie opuszczania gett w Generalnym Gubernatorstwie pod groźbą kary śmierci
Rozporządzenie „o karze śmierci na Żydów opuszczających getto oraz na Polaków udzielających im pomocy”, wydane 15 października 1941 r. w Krakowie przez gubernatora Hansa Franka, miało na celu całkowite odizolowanie Żydów od tzw. strony aryjskiej oraz pozbawienie ich jakichkolwiek kontaktów ze środowiskiem zewnętrznym:
„(1) Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które takim Żydom świadomie dają kryjówkę.
(2) Podżegacze i pomocnicy podlegają tej samej karze jak sprawca, czyn usiłowany karany będzie jak czyn dokonany. W lżejszych wypadkach można orzec ciężkie więzienie lub więzienie.
(3) Zawyrokowanie następuje przez Sądy Specjalne”
W następnych miesiącach we wszystkich dystryktach Generalnego Gubernatorstwa wydane zostały rozporządzenia o zbliżonej treści. Determinowały one dalsze losy Żydów, którzy dotąd nie poddali się nakazowi przeprowadzki do getta lub podjęli ryzyko przedostania się na „aryjską stronę” już po zamknięciu w getcie. O konsekwencjach rozporządzenia dla mieszkańców GG – Polaków, a także Białorusinów i Ukraińców – udzielających Żydom pomocy, pisaliśmy szczegółowo w opracowaniu o karze śmierci.
Największa fala ucieczek Żydów z gett nastąpiła kilka miesięcy później, w okresie poprzedzającym wysiedlenia, bądź zaraz po nich, czyli podczas Akcji „Reinhardt” w latach 1942–1943. Celem tej operacji było wymordowanie przez Niemców ludności żydowskiej z pięciu dystryktów GG (warszawskiego, radomskiego, krakowskiego, lubelskiego i galicyjskiego, później także z okręgu białostockiego). Wysiedlenie oznaczało deportację mieszkańców gett do ośrodków zagłady lub mordowanie części z nich na miejscu. Żydzi, aby przeżyć Zagładę, musieli ukryć się po „aryjskiej stronie” lub zmienić swoją tożsamość.
Nowa zakładka tematyczna na portalu Polscy Sprawiedliwi
Co zwiększało szanse Żydów na przeżycie po „aryjskiej stronie”? Gdzie ukrywali się w miastach, a gdzie na prowincji? Jak wyglądało życie codzienne w ukryciu? Jakie zagrożenia i niebezpieczeństwa ich spotykały? Ilu Żydów przeżyło wojnę w ukryciu? Gdzie w Polsce zachowały się kryjówki?
Doświadczenie Żydów ukrywających się po „aryjskiej stronie”, które stanowi ważny kontekst dla publikowanych na portalu Polscy Sprawiedliwi historii pomocy, przedstawiamy w nowej zakładce tematycznej [premiera online: 15 października 2021].
Publikujemy w niej opracowania, które szczegółowo i wieloaspektowo rozwijają wybrane zagadnienia, m.in. omawiamy typologię i charakterystykę kryjówek (dr Marta Cobel-Tokarska), porównujemy ukrywanie się Żydów w miastach (dr Martyna Grądzka-Rejak) oraz na wsi (prof. Barbara Engelking), piszemy o trwałych śladach Zagłady we współczesnej kulturze polskiej (dr hab. Justyna Kowalska-Leder) oraz o codzienności Żydów w ukryciu (Joanna Król-Komła, współpraca: Krzysztof Bielawski, Klara Jackl), prezentujemy specyfikę ukrywania się na cmentarzach oraz zachowane do dziś kryjówki w Polsce (Krzysztof Bielawski), a także prowadzone aktualnie prace badawcze w takich miejscach (dr Natalia Romik). Uzupełnienie zakładki stanowią historie wybranych kryjówek (kolekcja historii pomocy).
We wszystkich opracowaniach obszernie cytujemy relacje Żydów ukrywających się po „aryjskiej stronie”, przybliżając to doświadczenie przez pryzmat indywidualnych losów. Teksty ilustrujemy starannie wybranymi fotografiami i najcenniejszymi pamiątkami z kolekcji Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN oraz innych instytucji i archiwów, czy ze zbiorów prywatnych. To m.in. rzadkie zdjęcia Żydów ukrywających się w lasach, listy pisane w ukryciu, czy archiwalne plany i schematy oraz współczesne rysunki i rekonstrukcje cyfrowe kryjówek. Wybrane obiekty prezentujemy też w galerii na górze strony (⤻).
Uniwersalny wymiar historii Żydów ukrywających się po „aryjskiej stronie”
15 października to także Ogólnopolski Dzień Solidarności z Uchodźcami. W obliczu aktualnego kryzysu humanitarnego na granicy polsko-białoruskiej, dzień ten skłania nas do uniwersalnego odczytania przedstawionych w zakładce losów ukrywających się Żydów – do myślenia o ludziach współcześnie potrzebujących pomocy, do aktywnego działania na ich rzecz.
„Głęboko wierzę, że dzisiaj w Usnarzu Górnym jakaś pani Wyrzykowska ratuje ludzi. I że się o niej nigdy nie dowiemy. […] Jestem głęboko przekonany, że gdzieś w tajemnicy jakaś pani Wyrzykowska trzyma ich w skrytce pod chlewikiem, w stodole, przeprowadza bocznymi drogami, gdzieś, do jakiegoś miejsca, gdzie wolno im będzie żyć”, powiedział Konstanty Gebert podczas upamiętnień w Warszawskim Ogrodzie Sprawiedliwych, 23 września 2021 r., odwołując się do historii Antoniny Wyrzykowskiej, Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.
Uchodźcom i uchodźczyniom – ludziom, którzy na granicy polsko-białoruskiej koczują w lesie lub na polu, podobnie jak cytowany Arie Klonicki, oraz tym, którzy mimo trudności udzielają im pomocy, dedykujemy tę zakładkę. Kierujemy się słowami Mariana Turskiego, ocalałego z Zagłady, współtwórcy Muzeum POLIN, który apelował podczas rocznicy wyzwolenia Auschwitz: „XI Przykazanie: Nie bądź obojętny”.
