Wystawa „Kryjówki. Architektura przetrwania” w Szczecinie
„Wystawa Natalii Romik* jest artystycznym hołdem dla architektury przetrwania, kryjówek budowanych i użytkowanych przez Żydów podczas Holokaustu. Wykorzystywali oni dziuple drzew, szafy, miejskie kanały, jaskinie czy puste groby, żeby stworzyć w nich tymczasowe schronienie. W salach wystawowych Zachęty prezentowane są lustrzane odlewy dziewięciu kryjówek z terenów Polski i dzisiejszej Ukrainy. Formom rzeźbiarskim towarzyszy wystawa prezentująca efekty interdyscyplinarnych badań przeprowadzonych przez Natalię Romik i Aleksandrę Janus wraz z zespołem antropolożek, historyczek, archeologów i miejskich odkrywców”, czytamy w kuratorskim wstępie.
Wystawa w TRAFO Trafostacji Sztuki w Szczecinie
Natalia Romik, artystycznie modyfikując modele kryjówek, które z definicji muszą pozostać niewidoczne dla niepowołanego oka, podejmuje grę z widzialnością jako istotną właściwością ich architektonicznej formy. Tragiczna historia Zagłady jest punktem wyjścia do uniwersalnej refleksji na temat metod przetrwania w sytuacji egzystencjalnego zagrożenia, ich cielesnego, społecznego i architektonicznego wymiaru. Instalacja stanowi wyraz hołdu dla codziennego trudu ukrywanych i ukrywających, ich kreatywności, solidarności, woli życia, często pomijanych w tradycji upamiętnień heroicznych, które fetują głównie bohaterów i przywódców.
Wystawa „Kryjówki. Architektura przetrwania” problematyzuje również temat upamiętniania niewidzialnej architektury, która pomimo swojej niewidoczności, jest istotnym świadectwem historycznym. Jednocześnie modele kryjówek konotują miejsce ludzkiego odosobnienia. Mogą być też odczytywane w szerszej perspektywie egzystencjalnej, np. tragedii uchodźców i dawania im schronienia w trakcie migracji czy prześladowań w krajach zagrożonych konfliktami militarnymi.
Wystawa „Kryjówki. Architektura przetrwania”:
Wystawa podejmuje refleksję nad fundamentalnymi problemami architektury i współżycia społecznego, takimi jak relacja między formą i funkcją czy projektowaniem i użytkowaniem przestrzeni. Kryjówki często tworzone były ad hoc, z potrzeby chwili, w miejscach do tego pierwotnie nieprzystosowanych. Są świadectwem architektonicznej kreatywności użytkowników, którzy musieli zabezpieczyć sobie podstawowe potrzeby związane z podtrzymywaniem życia – czasem przez wiele lat – z wykorzystaniem minimalnych środków, bez możliwości radykalnej zmiany dostępnej przestrzeni. Strychy, piwnice, jaskinie, drzewa czy nawet groby zyskiwały zupełnie nową funkcję, której warunkiem było utrzymanie pozoru ich dotychczasowej formy – aby zapewnić skuteczną ochronę, strych musiał wyglądać jak zwykły strych, a drzewo jak zwykłe drzewo.
Wystawa jest zarazem podsumowaniem procesu badawczego przeprowadzonego z wykorzystaniem interdyscyplinarnego repozytorium, na które składają się techniki architektoniczne i artystyczne, badania archiwalne czy metody nauk społecznych. Projekt wpisuje się w szerszy trend refleksji nad poznawczym potencjałem architektury i sztuki, wykorzystując ją do podjęcia namysłu nad wspólnotą zawiązywaną w sytuacji zagrożenia – czy to o charakterze politycznym, ekonomicznym czy klimatycznym.
Wernisaż odbędzie się 5 sierpnia 2022 r. w TRAFO Trafostacja Sztuki w Szczecinie. Oprowadzanie kuratorskie, które poprowadzą Natalia Romik, Aleksandra Janus oraz Stanisław Ruksza i Kuba Szreder, odbędzie się 5 sierpnia (piątek) o godz. 17.
Tematyczna zakładka portalu Polscy Sprawiedliwi o kryjówkach Żydów z okresu Zagłady (1939–1945)
„Prowadzone przeze mnie prace badawcze objęły kryjówki w dębie »Józef« w Wiśniowej na Podkarpaciu, w kwaterze grobowej na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie, pod podłogą w prywatnym domu w Żółkwi, część systemu kanalizacji miejskiej we Lwowie, wnętrza jaskiń Vertreba i Ozerna w Ukrainie, część piwnicy w Siemianowicach Śląskich, czy szafę z Huty Zaborowskiej”, pisała dr Natalia Romik dla portalu Polscy Sprawiedliwi.
Temat kryjówek, przedstawiony w wystawie Natalii Romik, omawiamy szeroko także na portalu Polscy Sprawiedliwi. W październiku 2021 r., w 80. rocznicę wydania w okupowanej Polsce pierwszego rozporządzenia, w którym nazistowskie Niemcy – pod groźbą kary śmierci – zakazały Żydom opuszczania gett, a Polakom udzielania im jakiejkolwiek pomocy, przygotowaliśmy nową zakładkę tematyczną, w której przybliżamy ten kontekst Zagłady: szczegółowo i wieloaspektowo omówiamy doświadczenie Żydów ukrywających się podczas okupacji niemieckiej (1939–1945).
W opracowaniach autorstwa badaczy i badaczek Zagłady, m.in. Barbary Engelking i Justyny Kowalskiej-Leder, przedstawiamy rodzaje i charakterystykę kryjówek, porównujemy warunki ukrywania się w miastach i na prowincji, przybliżamy historie indywidualne i związane z nimi pamiątki z kolekcji Muzeum POLIN. Piszemy m.in. o codzienności Żydów w ukryciu, prezentujemy specyfikę ukrywania się na cmentarzach oraz zachowane do dziś kryjówki w Polsce.
W zakładce opublikowaliśmy także artykuł dr Natalii Romik o prowadzonych przez nią pracach badawczych, których efekty zostaną zaprezentowane w wystawie „Kryjówki. Architektura przetrwania”.
» Przeczytaj więcej: Żydzi ukrywający się po „aryjskiej stronie” – nowa zakładka tematyczna portalu Polscy Sprawiedliwi (2021)
* Dr Natalia Romik – badaczka, designerka i artystka. Uzyskała tytuł doktora na Bartlett School of Architecture UCL za pracę (Po)żydowska architektura nie-pamięci w dawnych sztetlach. Jej działalność naukowa i artystyczna dotyczy architektury i pamięci, a tematy te podjęła m.in. w projektach: „Nomadyczne Archiwum Sztetla”, „Otwarte Studio Antyfaszystowskie”. Współpracuje z Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN – była m.in. konsultantką designu wystawy stałej (2014) oraz kuratorką (wraz z Justyną Koszarską-Szulc) wystawy czasowej „Obcy w domu. Wokół Marca 1968” (2018). Należy do kolektywu SENNA, z którym zrealizowała m.in. projekt wystawy stałej Domu Pamięci Żydów Górnośląskich w Gliwicach czy wystawę „Bejt Almin – Dom Wieczności” w Warszawie. W 2022 r. została wyróżniona Dan David Prize – nagrodą przyznawaną przez Uniwersytet Telawiwski i Fundację Dan David za osiągnięcia o przełomowym znaczeniu naukowym, technologicznym, kulturalnym i społecznym dla współczesnego świata.
Wystawa „Kryjówki. Architektura przetrwania”, 05.08–06.11.2022
Organizator: Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, TRAFO Trafostacja Sztuki w Szczecinie
Kuratorzy: Stanisław Ruksza, Kuba Szreder
Współpraca naukowa: Aleksandra Janus
Producenci: Michał Kubiak i Anna Muszyńska (Zachęta), Andrzej Witczak (TRAFO Trafostacja Sztuki)
Współpraca: Julia Leopold i Aleksandra Zientecka (Zachęta), Taras Nazaruk i Maryana Mazurak (Centre for Urban History of East-Central Europe we Lwowie)
Opracowanie graficzne: Piotr Jakoweńko (Senna Kolektyw)
Architektura wystawy: Sebastian Kucharuk (Senna Kolektyw)
Współpraca przy wykonaniu modeli i form rzeźbiarskich: Agnieszka Szreder, Rafał Żwirek, Oleksii Konoshenko
Srebrzenie form rzeźbiarskich: Pracownia Konserwacji Zabytków — Piotr Pelc
Przygotowanie skanów i modeli 3D: ArchiTube
Reżyser filmów dokumentalnych: Peter Prestel
Wsparcie finansowe wystawy: Taube Foundation for Jewish Life & Culture
Wsparcie finansowe programu publicznego: The Rozen Family Foundation
Finansowanie części dokumentalnej: Gerda Henkel Stiftung
Finansowanie projektu badawczego w Ukrainie: Ministerstwo Kultury Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP
Finansowanie badań na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie: Ambasada Niemiec w Warszawie
Współpraca przy programie publicznym: Austriackie Forum Kultury
Wystawa jest podsumowaniem projektu badawczego Natalii Romik wspieranego przez Gerda Henkel Stiftung oraz The Foundation for the Memory of the Shoah.
