Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych 2025
Każdego roku w Europejskim Dniu Pamięci o Sprawiedliwych, ustanowionym 6 marca, Komitet Fundacji Ogród Sprawiedliwych ogłasza nazwiska osób, które w swoim życiu wykazały się szlachetnym czynem.
Osoby te zostają upamiętniane w Ogrodzie Sprawiedliwych w Warszawie – na ich cześć sadzi się drzewa i odsłania się pamiątkowe kamienie. Coroczne ceremonie honorujące nowych Sprawiedliwych otwierają możliwość przypominania i przybliżania ich sylwetek oraz edukacji w zakresie praw człowieka.
W skład Komitetu Fundacji Ogród Sprawiedliwych, który wyłania kolejnych uhonorowanych tytułem Sprawiedliwych wchodzą wybitne osobistości ze świata kultury, nauki i edukacji, a także przedstawicielki i przedstawiciele organizacji pozarządowych. Kandydaturę może zgłosić każda osoba, przesyłając swoją propozycję na adres Fundacji Ogród Sprawiedliwych.
Co oznacza tytuł „Sprawiedliwego” i „Sprawiedliwej”?
Pojęcie to ma charakter uniwersalny i służy upamiętnianiu wszystkich osób, które w Europie i poza nią ratowały ludzkie życia lub występowały w obronie ludzkiej godności i wolności: w totalitarnych reżimach, w czasie ludobójstw, masowych mordów, zbrodni przeciwko ludzkości, popełnionych w XX i XXI wieku.
Jest to pojęcie szersze w stosunku do przyznawanego przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie tytułu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata – honorowego odznaczenia nadawanego przez Państwo Izrael osobom nieżydowskiego pochodzenia za pomoc okazaną Żydom podczas II wojny światowej.
Kim są tegoroczni Sprawiedliwi?
6 marca, podczas Europejskiego Dnia Pamięci o Sprawiedliwych, ogłoszono nazwiska osób, które decyzją Komitetu Fundacji Ogród Sprawiedliwych zostały uhonorowane tytułem „Sprawiedliwego” i „Sprawiedliwej”: Iryna Cybuch, rodzeństwo Sophie i Hans Scholl, Marian Turski.
Iryna Cybuch (1999–2024)
Ukraińska dziennikarka, ratowniczka medyczna i sanitariuszka, pseudonim „Czeka”. Zginęła 29 maja 2024 r. na linii frontu w regionie Donbasu.
Studiowała na Wydziale Dziennikarstwa Politechniki Lwowskiej. Po ukończeniu studiów przeniosła się do Kijowa, gdzie rozpoczęła studia magisterskie w Wyższej Szkole Ekonomicznej. Przed 24 lutego 2022 r. była menadżerką projektów w Suspilnem (program ukraińskiej telewizji publicznej); tworzyła filmy dokumentalne i była trenerką medialną. Realizowała projekty edukacyjne we wsiach w obwodach donieckim i ługańskim.
Na wojnę zgłosiła się sama. Od 2015 r. jeździła na front jako ratowniczka medyczna, a w 2022 r. na stałe dołączyła do wojskowej grupy ratowniczej Hospitalierów (Szpitalników). Na swoim blogu opisywała życie ratowników medycznych na froncie. Iryna była zaangażowana w ewakuację rannych z pola bitwy.
„Bardzo chcę przetrwać i żyć tak, jak sobie zaplanowałam… Jestem młodą dziewczyną, taką samą jak każda inna we Francji czy Hiszpanii. Jedyna różnica polega na tym, że mamy totalitarny reżim na naszej granicy, który zaatakował kraj, który tak bardzo kocham. Lubię podróżować, ale chcę tu mieszkać. Dlatego bronię mojego kraju, dlatego jestem gotowa umrzeć, pomagając innym. Chcę, aby liberalny świat, który szanuję, docenił naszą siłę. Moglibyśmy być równie liberalni i miękcy, ale nie możemy sobie na to pozwolić, ponieważ rosyjski reżim chce nas zniszczyć. [...] Chcę mieć dzieci. Chcę dom. Chcę sadzić pomidory [...] ale najważniejsze jest zakończenie wojny”, mówiła Iryna Cybuch w wywiadzie.
W listopadzie 2023 r. została odznaczona przez prezydenta Ukrainy Orderem Zasługi III stopnia, a w marcu 2024 r. otrzymała nagrodę „Siła Kobiet” przyznawaną przez portal „Ukraińska Prawda”.
Zginęła 29 maja 2024 r., dwa dni przed swoimi 25. urodzinami. Przed śmiercią zostawiła instrukcje, jak powinien wyglądać jej pogrzeb. Zamiast kwiatów poprosiła o datki na batalion i pomoc rodzinom poległych na froncie. Poprosiła również, aby uczestnicy pogrzebu byli ubrani w haftowane lub kamuflażowe koszule. I aby wszyscy śpiewali ukraińskie pieśni. Ceremonia pożegnalna w Kijowie zgromadziła setki osób w cerkwi prawosławnej św. Michała Archanioła.
„Byłaś najlepsza z nas: konsekwentna w czynach, słowach i zasadach. Nawet w strachu, nawet gdy patrzyłaś na śmierć z wielką pewnością siebie i śmiałaś się jej w twarz. Ira, uratowałaś tak wielu, a my nie mogliśmy uratować ciebie”, napisała jej przyjaciółka, Julia Koczetowa.
3 czerwca 2024 r. jej rodzinny Lwów tłumnie pożegnał ją w Kościele Garnizonowym (dawniej Kościół św. Piotra i Pawła i klasztor Jezuitów). Została pochowana na Cmentarzu Łyczakowskim.
Sophie Scholl (1921–1943), Hans Scholl (1918–1943)
Rodzeństwo, członkowie antynazistowskiego ruchu oporu „Biała Róża”, zamordowani przez gestapo.
Sophie i Hans dorastali w rodzinie, w której panowały wolnościowe i antynazistowskie poglądy. Początkowo, jak wielu ich rówieśników, byli członkami nazistowskich organizacji młodzieżowych, ale z czasem zaczęli dostrzegać prawdziwe oblicze reżimu i zdecydowanie mu się sprzeciwili.
W 1942 r., już jako studenci Uniwersytetu Monachijskiego, zaangażowali się w działalność Białej Róży – ruchu oporu, który poprzez ulotki i pokojową działalność wzywał do sprzeciwu wobec nazizmu. W swoich tekstach apelowali do niemieckiego społeczeństwa o stawianie oporu i informowali o zbrodniach reżimu.
Aresztowani w lutym 1943 r. byli torturowani przez Gestapo i odmówili wyrzeczenia się swoich poglądów.
22 lutego 1943 r. za domniemaną zdradę Sophie i Hans Scholl zostali zgilotynowani. Podobny los spotkał pozostałych, nielicznych członków organizacji.
Po ich śmierci alianckie lotnictwo zrzuciło nad Niemcami miliony egzemplarzy ulotek Białej Róży, sprawiając, że ich przesłanie dotarło do społeczeństwa niemieckiego. Ich odwaga stała się symbolem oporu wobec tyranii.
Dziś ich imiona noszą ulice, szkoły i place w Niemczech jako symbol niezłomności w czasach kiedy niewielu miało odwagę bronić swoich przekonań i stawiać opór.
Marian Turski (1926–2025)
Ocalał podczas Zagłady, więzień niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych Auschwitz i Buchenwald, historyk i dziennikarz, przyjaciel i współzałożyciel Muzeum POLIN.
Historyk, dziennikarz, działacz społeczny, Ocalały z Zagłady, więzień niemieckich nazistowskich obozów Auschwitz i Buchenwald. Urodził się w Porzeczu w rodzinie Eliasza i Estery Turbowiczów. Dzieciństwo i młodość spędził w Łodzi. W 1944 r. jego rodzina została deportowana do Auschwitz – ojciec i brat zginęli w komorach gazowych, matka trafiła do obozu Bergen-Belsen. Turski zarejestrowany jako więzień numer B-9408, pracował przy robotach drogowych w Auschwitz-Birkenau, a potem w podobozie w Czechowicach, gdzie przebywał do stycznia 1945 r. Przeżył dwa marsze śmierci: z Auschwitz do Wodzisławia Śląskiego oraz z Buchenwaldu do Terezina, gdzie doczekał wyzwolenia w stanie bliskim agonii.
Po wojnie, w 1945 r., powrócił do Polski i wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej. Rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Wrocławskim, równocześnie angażując się w dziennikarstwo. W 1949 r. przeniósł się do Warszawy. Pracował m.in. w redakcjach „Sztandaru Młodych” i „Polityki”, gdzie odpowiadał za dział historyczny. W 1964 r. wyjechał na stypendium do Stanów Zjednoczonych, gdzie brał udział w wydarzeniach na rzecz praw obywatelskich, w tym marszu do Montgomery zorganizowanym przez Martina Luthera Kinga.
Marzec 1968 r. był przełomowy dla Turskiego, który po antysemickiej kampanii i inwazji na Czechosłowację zdystansował się wobec reżimu komunistycznego. Po 1968 r. kontynuował pracę dziennikarską i naukową. W 1975 r. napisał książkę „Ruch pokoju: ludzie, fakty. Z historii polskiego ruchu obrońców pokoju” i zainicjował wydanie publikacji wspomnień osób ocalałych z Zagłady.
W 1985 r. wyjechał do Izraela, a w 1989 r. wstąpił do Komitetu Założycielskiego Stowarzyszenia Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej. Turski był również autorem monumentalnego projektu „Losy Żydowskie. Świadectwo żywych”, który ukazał się w trzech tomach w latach 1996-2001, zawierających historie ponad 120 osób ocalałych z Zagłady.
Sam Marian Turski przez długie lata nie dzielił się swoimi przeżyciami obozowymi. Do Oświęcimia – po raz pierwszy od czasu wojny – pojechał w latach 70. XX wieku. Wyparcie wspomnień obozowych opisywał w wywiadach jako trwającą u niego 20 lat amnezję.
W latach 90. XX wieku aktywnie działał na rzecz upamiętnienia Zagłady, angażując się w tworzenie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, w którym pełnił ważne funkcje – przewodniczył Radzie Muzeum oraz był wiceprzewodniczącym Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce.
Marian Turski był również członkiem Międzynarodowego Komitetu Oświęcimskiego, Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej oraz Rady Miejsca Pamięci Konferencji w Wannsee w Berlinie.
Niestrudzone wysiłki na rzecz ocalania dziedzictwa żydowskiego oraz ostrzegania przed zbrodniami na tle rasowym, religijnym, przed wykluczaniem mniejszości oraz uwrażliwianie na akty i mowę nienawiści przyniosły Marianowi Turskiemu wiele nagród i odznaczeń, w kraju i zagranicą.
Marian Turski zmarł 18 lutego 2025 r. w Warszawie.
Przeczytaj więcej: Biogram Mariana Turskiego w portalu Wirtualny Sztetl →
Dotychczas w Ogrodzie Sprawiedliwych w Warszawie uhonorowani zostali:
Władysław Bartoszewski, Mosze Bejski, Arseny Borisovich Roginsky, Hrant Dink, Marek Edelman, Bronisław Geremek, Natalya Gorbanevskaya, Magdalena Grodzka-Gużkowska, Wilhelm Hosenfeld, Petro Hryhorenko, Julia Ilisińska, Jan Jelinek, Gareth Jones, Jan Karski, Siergei Adamovich Kovalyov, Roberto Kozak, Jacek Kuroń, Raphael Lemkin, Ewelina (Ewa) Lipko-Lipczyńska, Antonia Locatelli, Nelson Mandela, Alfreda Markowska, Hasan Mazhar, Tadeusz Mazowiecki, Karol Modzelewski, Stanislav Yevgrafovich Petrow, Witold Pilecki, Anna Politkovskaya, Emanuel Ringelblum, Amer Abu Sabila, Vivian Silver, Andrzej i Klemens Szeptyccy, Raoul Wallenberg, Armin Wegner, Antonina Wyrzykowska, Liu Xiaobo, Jan Zieja, Adalbert Wojciech Zink, Antonina i Jan Żabińscy.
Fundacja Ogród Sprawiedliwych prowadzi działalność w obszarze praw człowieka, w szczególności upamiętniania i propagowania postaw i biografii Sprawiedliwych, którzy w Europie i poza nią ratowali życie innych lub występowali w obronie ludzkiej wolności i godności – w czasie nazizmu i komunizmu, ludobójstw, masowych mordów, zbrodni przeciwko ludzkości popełnionych w XX wieku i rozgrywających się również dzisiaj. Fundacja działa na rzecz demokratyzacji świata poprzez wspieranie i prowadzenie działań edukacyjnych, które służą budowaniu atmosfery porozumienia, zaufania i szacunku ponad podziałami narodowymi, religijnymi i kulturowymi.
Fundacja sprawuje pieczę nad Ogrodem Sprawiedliwych w Warszawie (skwer im. generała Jana „Jura” Gorzechowskiego), który został założony w 2014 r. z inicjatywy Domu Spotkań z Historią i Fundacji GARIWO, przy wsparciu premiera Rzeczypospolitej Polskiej Tadeusza Mazowieckiego i władz dzielnicy Wola m.st. Warszawy. Partnerem Ogrodu jest Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.
