Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych 2024

Redakcja, 6 marca 2024
6 marca przypada Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych. Święto to ustanowił w 2012 r. Parlament Europejski, by upamiętniać osoby, które w XX wieku z narażeniem życia przeciwstawiały się reżimom totalitarnym. Idea ta nawiązuje do nadawanego od 1963 r. przez Państwo Izrael tytułu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata, rozszerzając pojęcie „Sprawiedliwego” i dokonując jego uniwersalizacji. W następstwie podjętej uchwały w wielu krajach (m.in. w Armenii, Bośni, Rwandzie, we Włoszech i Francji) powstały lokalne Ogrody Sprawiedliwych i komitety przyznające ten tytuł. Pierwszy w Polsce, i jak dotąd jedyny, Ogród Sprawiedliwych powstał w 2014 r. w Warszawie, na skwerze im. gen. Jerzego „Jura” Gorzechowskiego na Muranowie, w sąsiedztwie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Dziś poznaliśmy nazwiska kolejnych osób, które zostaną tam upamiętnione.

„W tym roku obchodzimy 10. rocznicę powstania Ogrodu Sprawiedliwych, który znajduje się na skwerze im. generała Jana „Jura” Gorzechowskiego na warszawskiej Woli. Dotychczas uhonorowano w nim trzydzieści siedem postaci. Warszawski Ogród jest pierwszym w Polsce i jednym z kilkudziesięciu Ogrodów Sprawiedliwych na świecie”, czytamy w komunikacie Fundacji Ogród Sprawiedliwych.

Każdego roku w Europejskim Dniu Pamięci o Sprawiedliwych, ustanowionym 6 marca, Komitet Fundacji Ogród Sprawiedliwych ogłasza nazwiska osób, które w swoim życiu wykazały się szlachetnym czynem. 

Osoby te zostają upamiętniane w Ogrodzie Sprawiedliwych w Warszawie – na ich cześć sadzi się drzewa i odsłania się pamiątkowe kamienie. Coroczne ceremonie honorujące nowych Sprawiedliwych otwierają możliwość przypominania i przybliżania ich sylwetek oraz edukacji w zakresie praw człowieka.

W skład Komitetu Fundacji Ogród Sprawiedliwych, który wyłania kolejnych uhonorowanych tytułem Sprawiedliwych wchodzą wybitne osobistości ze świata kultury, nauki i edukacji, a także przedstawicielki i przedstawiciele organizacji pozarządowych. Kandydaturę może zgłosić każda osoba, przesyłając swoją propozycję na adres Fundacji Ogród Sprawiedliwych.

Co oznacza tytuł „Sprawiedliwego” i „Sprawiedliwej”?

Pojęcie to ma charakter uniwersalny i służy upamiętnianiu wszystkich osób, które w Europie i poza nią ratowały ludzkie życia lub występowały w obronie ludzkiej godności i wolności: w totalitarnych reżimach, w czasie ludobójstw, masowych mordów, zbrodni przeciwko ludzkości, popełnionych w XX i XXI wieku. 

Jest to pojęcie szersze w stosunku do przyznawanego przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie tytułu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata – honorowego odznaczenia nadawanego przez państwo Izrael osobom nieżydowskiego pochodzenia za pomoc okazaną Żydom podczas II wojny światowej.

Kim są tegoroczni Sprawiedliwi?

6 marca, podczas Europejskiego Dnia Pamięci o Sprawiedliwych, ogłoszono nazwiska osób, które decyzją Komitetu Fundacji Ogród Sprawiedliwych zostały uhonorowane tytułem „Sprawiedliwego” i „Sprawiedliwej”: Jacek Kuroń, Vivian Silver, Amer Abu Sabila, bracia Andrzej i Klemens Szeptyccy.



Jacek Kuroń (1934–2004)

Był politykiem, działaczem opozycji antykomunistycznej, współtwórcą Komitetu Obrony Robotników, więźniem politycznym, ministrem w rządach III RP, kawalerem Orderu Orła Białego. 

„Wiedziałem jedno – tego ojciec uczył mnie od małego – że mam obowiązek być po stronie słabszego: to mus” – powtarzał Jacek Kuroń. 

Z wykształcenia historyk, Kuroń był przede wszystkim działaczem społecznym. W młodości, w latach 50., działał w Związku Młodzieży Polskiej i w Związku Harcerstwa Polskiego (współtworzył tzw. Hufiec Walterowski), był członkiem PZPR. W latach 60. rozpoczęła się jego aktywność opozycyjna, za którą był wielokrotnie więziony. 

W 1965 roku wraz z Karolem Modzelewskim opublikował „List otwarty do członków PZPR” wskazujący na konflikt pomiędzy klasą robotniczą a biurokracją partyjną. W roku 1968 został jednym z nieformalnych liderów ruchu studenckiego, w 1975 roku inicjatorem i sygnatariuszem „Listu 59” do Sejmu PRL przeciwko planowanym zmianom w Konstytucji. Był współtwórcą Komitetu Obrony Robotników i KSS „KOR”, a także doradcą NSZZ „Solidarność”. Brał udział w obradach Okrągłego Stołu, a po roku 1989 dwukrotnie pełnił funkcję ministra pracy i polityki socjalnej. 

Przez całe swoje życie walczył o prawa ludzi słabszych, dyskryminowanych i krzywdzonych. Był człowiekiem dialogu, dążył do pojednania. Szczególnie leżała mu na sercu sprawa stosunków polsko-ukraińskich i wzajemnego zrozumienia trudnej historii. Jako przewodniczący sejmowej komisji ds mniejszości narodowych i etnicznych pilotował ustawę zapewniającą mniejszościom pełnię praw obywatelskich.

Vivian Silver (1949–2023)

Była kanadyjsko-izraelską aktywistką na rzecz praw kobiet i pokoju na Bliskim Wschodzie, zamordowaną w ataku terrorystycznym Hamasu 7 października 2023 roku. 

W wieku 25 lat Silver wyemigrowała do Izraela i włączyła się w ruch praw kobiet. Od 1990 r., mieszkając w kibucu Be'eri przy granicy ze Strefą Gazy, działała na rzecz praw Gazańczyków oraz arabskich Beduinów z pustyni Negew. W 1999 r., wspólnie z beduińską feministką Amal Elsaną Alh'jooj, założyła Arabsko-Żydowskie Centrum Równości. Była członkinią zarządu B'Tselem, najważniejszej izraelskiej organizacji praw człowieka i założycielką międzywyznaniowej organizacji pokojowej Women Wage Peace. 

Zginęła w ataku Hamasu na kibuc Be'eri.

Amer Abu Sabila (1998–2023)

Był izraelskim Arabem z Abu Talul na pustyni Negew, robotnikiem budowlanym, który zginął, usiłując pomóc żydowskiej rodzinie uciekającej przed atakami Hamasu 7 października 2023 roku. 

Podczas ataku w miejscowości Sederot, Sabila udzielił pomocy rodzinie Doleva Swisa, który chwilę wcześniej został zamordowany przez hamasowców. Sabila zabrał samochodem jego żonę Odię i dwie córki na posterunek policji, nieświadomy, że budynek zdobyli terroryści. Zginął, podobnie jak Odia, w ostrzale Hamasu. Dziewczynki przeżyły. Sabila „był wspaniałym człowiekiem, który kochał pomagać innym” – powiedział dziennikowi „Maariv” jego kuzyn, Ali Abu Sabila.

Andrzej Szeptycki (1865–1944) i Klemens Szeptycki (1869–1951)

Byli duchownymi greckokatolickimi. Andrzej był biskupem stanisławowskim (1899–1900), metropolitą lwowskim i halickim (1900–1944); Klemens był studytą, ihumenem (1926–1944), a następnie archimandrytą klasztoru w Uniowie (1944–1951).

Pochodzący ze spolonizowanej rodziny w Galicji Wschodniej, bracia Szeptyccy na początku XX wieku poświęcili się działaniom na rzecz społeczności ukraińskiej i przeciwdziałaniu konfliktu polsko-ukraińskiego. 

Andrzej, jako metropolita lwowski, wspierał ukraiński rozwój i aspiracje niepodległościowe, potępiając jednocześnie zbrodnie nacjonalistów. Klemens był jego najbliższym współpracownikiem. 

Podczas II wojny światowej Andrzej bardzo krytycznie odnosił się do ideologii komunistycznej i narodowo-socjalistycznej, informując Watykan o zbrodniach sowieckich i niemieckich. Dążył zarazem do ustanowienia modus vivendi z okupantami, które pozwoliłoby na przetrwanie Kościoła greckokatolickiego i jego wiernych. Otwarcie występował w obronie Żydów. Dzięki pomocy udzielanej w klasztorach, a koordynowanej przez Klemensa, uratowało się co najmniej 150 Żydów, przede wszystkim dzieci, w tym Adam Daniel Rotfeld, późniejszy minister spraw zagranicznych RP. 

„Mieli odwagę stawiać czoła złu, które panoszyło się nie tylko wśród okupantów. […] W dzisiejszej Ukrainie ich pełne poświęceń życie stawiane jest za przykład i wzór do naśladowania, że nawet w trudnych i dramatycznych czasach można i warto być przyzwoitym”, pisał o Szeptyckich ocalały podczas Zagłady.


Fundacja Ogród Sprawiedliwych prowadzi działalność w obszarze praw człowieka, w szczególności upamiętniania i propagowania postaw i biografii Sprawiedliwych, którzy w Europie i poza nią ratowali życie innych lub występowali w obronie ludzkiej wolności i godności – w czasie nazizmu i komunizmu, ludobójstw, masowych mordów, zbrodni przeciwko ludzkości popełnionych w XX wieku i rozgrywających się również dzisiaj. Fundacja działa na rzecz demokratyzacji świata poprzez wspieranie i prowadzenie działań edukacyjnych, które służą budowaniu atmosfery porozumienia, zaufania i szacunku ponad podziałami narodowymi, religijnymi i kulturowymi.

Fundacja sprawuje pieczę nad Ogrodem Sprawiedliwych w Warszawie (skwer im. generała Jana „Jura” Gorzechowskiego), który został założony w 2014 roku z inicjatywy Domu Spotkań z Historią i Fundacji GARIWO, przy wsparciu premiera Rzeczypospolitej Polskiej Tadeusza Mazowieckiego i władz dzielnicy Wola m.st. Warszawy. Partnerem Ogrodu jest Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

* * *

Dotychczas w Ogrodzie Sprawiedliwych w Warszawie uhonorowani zostali: 

Władysław Bartoszewski, Mosze Bejski, Hrant Dink, Marek Edelman, Bronisław Geremek, Natalia Gorbaniewska, Magdalena Grodzka-Gużkowska, Wilhelm Hosenfeld, Petro Hryhorenko, Julia Ilisińska, Jan Jelinek, Gareth Jones, Jan Karski, Siergiej Adamowicz Kowalow, Roberto Kozak, Rafał Lemkin, Ewelina Lipko-Lipczyńska, Antonia Locatelli, Nelson Mandela, Alfreda Markowska, Hasan Mazhar, Tadeusz Mazowiecki, Karol Modzelewski, Stanisław Pietrow, Witold Pilecki, Anna Politkowska, Emanuel Ringelblum, Arsienij Borisowicz Roginski, Raoul Wallenberg, Armin Wegner, Antonina i Aleksander Wyrzykowscy, Liu Xiaobo, Jan Zieja, Adalbert Wojciech Zink, Antonina i Jan Żabińscy.


Przeczytaj więcej: