Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych
Sprawiedliwi są wśród nas. Nieobojętni wychodzą naprzeciw innym ludziom, zwłaszcza tym, którzy potrzebują pomocy. W obliczu wojen, zbrodni czy terroru, bronią godności i praw człowieka. Przekraczają granice, tworząc wspólnotę wartości. Zawsze – dawniej i dziś. Każdy z nas może być Sprawiedliwym.
Uniwersalne pojęcie Sprawiedliwego
Od 1963 r. Instytut Yad Vashem przyznaje osobom nieżydowskiego pochodzenia, które bezinteresownie ratowały Żydów podczas Zagłady, tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Uchwała Parlamentu Europejskiego z 2012 r. rozszerzyła pojęcie Sprawiedliwego, dokonując jego uniwersalizacji.
W tym ujęciu Sprawiedliwymi są osoby, które „motywowane osobistym poczuciem odpowiedzialności przeciwstawiały się zbrodniom przeciwko ludzkości i totalitaryzmowi”, są nimi zarówno osoby ratujące Żydów podczas Zagłady, jak również ci, którzy w różnych krajach i momentach najnowszej historii ryzykowali życie lub wolność w obronie godności i praw człowieka.
W wielu krajach, m.in. Armenii, Bośni i Harcegowinie, Francji, Rwandzie i we Włoszech, powstały lokalne Ogrody Sprawiedliwych i komitety przyznające ten tytuł. W Polsce pierwszy, i jak dotąd jedyny, Ogród Sprawiedliwych powstał w 2014 r. w Warszawie, na skwerze im. Jerzego Jura-Gorzechowskiego na Muranowie, w sąsiedztwie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.
Sprawiedliwi 2022 ogłoszeni przez Dom Spotkań z Historią
W warszawskim Ogrodzie Sprawiedliwych dotychczas uhonorowano dwadzieścia osiem osób, m.in. Natalię Gorbaniewską, Roberto Kozaka, Annę Politkowską, Emanuela Ringelbluma, Armina Wegnera, Raula Wallenberga, czy Antoninę Wyrzykowską.
Nazwiska osób uhonorowanych przez warszawski Komitet Ogrodu Sprawiedliwych ogłasza co roku Dom Spotkań z Historią podczas Europejskiego Dnia Pamięci o Sprawiedliwych (6 marca). Data ta jest kolejnym symbolicznym łącznikiem z tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Tego dnia przypada rocznica śmierci Mosze Bejskiego (1921–2007) – inicjatora Ogrodu Sprawiedliwych w Jerozolimie i współautora definicji Sprawiedliwych wśród Narodu Świata.
W tym roku Komitet Ogrodu Sprawiedliwych w Warszawie przyznał tytuł Sprawiedliwego kolejnym osobom: Mosze Bejskiemu, Bronisławowi Geremkowi, Wilhelmowi Hosenfeldowi oraz Antoninie i Janowi Żabińskim. Uroczystość upamiętniająca te postaci odbędzie się we wrześniu. Poniżej publikujemy biogramy opracowane przez Dom Spotkań z Historią:
- Mosze Bejski (1920–2007) — izraelski prawnik, sędzia i przewodniczący Komisji Sprawiedliwych izraelskiego Instytutu Yad Vashem, inicjator Ogrodów Sprawiedliwych w Jerozolimie oraz współtwórca definicji „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. Urodził się w Działoszycach, był więźniem obozu w Płaszowie. Po wojnie wyemigrował z rodziną do Palestyny. Zeznawał jako świadek na procesie Eichmanna i stał się jednym z czołowych uczestników narodowej debaty dotyczącej pamięci o Zagładzie. W 1970 został mianowany drugim, po sędzim Sądu Najwyższego Mosze Landau, przewodniczącym Komisji ds. Sprawiedliwych w Instytucie Yad Vashem, i pozostał na tym stanowisku przez ćwierć wieku. W tym czasie prawie osiemnaście tysięcy osób zostaje wyróżnionych tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. To dla upamiętnienia ich czynów posadzone zostały drzewa w alei w Yad Vashem. Dzięki pracowitości i zaangażowaniu Mosze Bejskiego wyszukiwanie i upamiętnianie Sprawiedliwych stało się – obok zbierania danych o ofiarach i sprawcach oraz edukacji o Zagładzie – jednym z fundamentalnych zadań Instytutu. To jemu zawdzięczamy metodologię weryfikacji zgłoszeń i przyjęcie kryteriów podejmowania decyzji oraz uznanie popularyzacji pamięci o Sprawiedliwych za zasadniczy element pamięci o Zagładzie.
- Bronisław Geremek (1932–2008) — historyk, Minister Spraw Zagranicznych RP, kawaler Orderu Orła Białego, laureat Nagrody Karola Wielkiego, współtwórca pokojowej transformacji Polski dążącej do demokracji. W latach 80. był głównym architektem geopolitycznej strategii środowisk solidarnościowych, przyczyniając się do umiędzynarodowienia polskiej walki o wolność. Od 1989 roku, dzięki rozległej znajomości czołowych osobistości świata polityki i środowisk opiniotwórczych, działał na rzecz umocnienia pozycji wolnej Polski na arenie międzynarodowej oraz utorowania drogi do członkostwa w NATO i Unii Europejskiej. W 2004 roku otrzymał tytuł oficera Legii Honorowej; był laureatem licznych wysokich odznaczeń państwowych, międzynarodowych oraz prestiżowych nagród honorujących jego działalność akademicką. W latach 2004–2008 był posłem do Parlamentu Europejskiego. Po jego śmierci w 2008 roku dziedziniec Parlamentu Europejskiego w Strasburgu nazwano Agorą Bronisława Geremka. W tym roku, 6 marca, obchodzimy 90. rocznicę jego urodzin. W listopadzie 2021 roku Senat Rzeczypospolitej Polskiej podjął uchwalę o ustanowieniu roku 2022 Rokiem Bronisława Geremka. W uzasadnieniu podjęcia uchwały podkreślono wkład prof. Geremka w pokojową działalność opozycji demokratycznej w PRL.
- Wilhelm Hosenfeld (1895–1952) — żołnierz Wehrmachtu odznaczony tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za pomoc Polakom i polskim Żydom w czasie okupacji. Podczas II wojny światowej był komendantem oflagu dla jeńców polskich w Pabianicach, następnie służył na tyłach armii w Węgrowie i Warszawie. Początkowo był zwolennikiem Hitlera, jednak z upływem czasu narastał jego sprzeciw wobec terroru i nazistowskiej polityki. Kluczowym momentem było zetknięcie z przemocą stosowaną wobec polskich jeńców wojennych w Pabianicach. 17 stycznia 1945 Wilhelm Hosenfeld trafił do radzieckiej niewoli. Skazany na śmierć i amnestionowany, zmarł w obozie pracy przymusowej pod Stalingradem. W jego obronie bezskutecznie występowali uratowani przez niego Polacy i Żydzi. Władysław Szpilman powiedział o nim, że jest to „Jedyny człowiek w niemieckim mundurze, jakiego spotkał”. Wilhelm Hosenfeld pozostawił po sobie dzienniki wypełnione opowieściami o bezduszności wobec drugiego człowieka i współczuciu, ale jego prawdziwą spuścizną są uratowani przez niego ludzie.
- Antonina Żabińska (1908–1971) i Jan Żabiński (1897–1974) — Jan był założycielem i dyrektorem warszawskiego Ogrodu Zoologicznego. W czasie okupacji małżeństwo Żabińskich działało na wielu polach konspiracji, a ze swojego domu na terenie zniszczonego zoo uczynili azyl, w którym schronienie znaleźli ludzie i zwierzęta. W spisanych po wojnie Świadectwach Prawdy Ocalonych możemy przeczytać o niezwykłym oddaniu, odwadze i skromności dawnych gospodarzy warszawskiego zoo. Podczas wojny przez ich dom przewinęło się 300 osób pochodzenia żydowskiego. Za okazaną pomoc Jan i Antonina Żabińscy zostali uhonorowani tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.
Sprawiedliwi są wśród nas. Pomoc dla Ukrainy
Wybranym osobom uhonorowanym przez Komitet Ogrodu Sprawiedliwych w Warszawie, jak również innym bohaterom i organizacjom, których postawa nawiązuje do wartości Sprawiedliwych i może być dla innych wzorem i drogowskazem, poświęciliśmy wirtualną wystawę „Sprawiedliwi bez granic. Działania na rzecz godności i praw człowieka”.
Prezentujemy w niej wybrane postacie i organizacje, które odrzucają poczucie bezradności, podejmując inicjatywę. Nieobojętni wychodzą naprzeciw innym ludziom, zwłaszcza tym, którzy potrzebują pomocy. W obliczu wojen, zbrodni czy terroru, bronią godności i praw człowieka. Przekraczają granice, tworząc wspólnotę wartości. Zawsze – dawniej i dziś.
Z okazji Europejskiego Dnia Pamięci o Sprawiedliwych (6 marca) przypominamy wirtualną wystawę „Sprawiedliwi bez granic”, solidaryzując się z ogarniętą wojną Ukrainą, wspierając Ukraińców i Ukrainki – naszych sąsiadów.
Wystawa zwraca szczególną uwagę na współczesnych Sprawiedliwych, którzy pochylają się nad losem uchodźców; wykracza ona poza świat wirtualny, by zainspirować odwiedzających do podjęcia własnych działań pomocowych. W części „Działaj, pomagaj” umieściliśmy informacje o organizacjach, we współpracy z którymi można wesprzeć najpilniej dziś potrzebujących. Zachęcamy do wsparcia m.in. Polskiej Akcji Humanitarnej, Fundacji Ocalenie, czy organizacji Rodziny bez Granic.
