Źródła o Janie Karskim

Jan Karski (1914–2000) był legendarnym emisariuszem politycznym Polskiego Państwa Podziemnego i Rządu RP na uchodźstwie w czasie II wojny światowej. Trzykrotnie odbył udane misje między okupowaną Polską a siedzibą polskiego rządu we Francji i Wielkiej Brytanii, przekazując wiadomości i dokumenty. W 1942 r., jako naoczny świadek likwidacji getta warszawskiego, informował władze polskie i polityków alianckich m.in. o przebiegu zagłady Żydów. Jego historia stanowi przedmiot wieloletnich dyskusji publicystycznych oraz badań historyków. Przedstawiamy wybrane wydawnictwa źródłowe, publikacje książkowe i prasowe oraz filmy dokumentalne i fabularne dotyczące życia i działalności Jana Karskiego (właśc. Jana Romualda Kozielewskiego).

Opracowania książkowe

  • Hanel Yannick, Jan Karski. Powieść, Kraków 2010.
  • Jan Karski: świadek, emisariusz, człowiek, red. Agnieszka Kasperek, Agnieszka Żmuda, Sławomir Jacek Żurek, Lublin 2015 [zbiór artykułów prezentujących historię Jana Karskiego z różnych perspektyw badawczych].
  • Jankowski Stanisław Maria, Karski: raporty tajnego emisariusza, Poznań 2009.
  • Karski Jan, Story of a Secret State, Boston 1944.
  • Karski Jan, Tajna dyplomacja Churchilla i Roosevelta w sprawie Polski: 1940–1945, Lublin 1995 [jedno z opracowań historycznych autorstwa Jana Karskiego].
  • Karski Jan, Tajne państwo: opowieść o polskim Podziemiu, Kraków 2014.
  • Karski Jan, The great powers and Poland 1919–1945: from Versailles to Yalta, Lanham 1985 [jedno z opracowań historycznych autorstwa Jana Karskiego].
  • Karski Jan, Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919–1945: od Wersalu do Jałty, Poznań 2014 [polskie wydanie ww. książki].
  • Korczak Jerzy, Karski: opowieść biograficzna, Warszawa 2010 [opowieść biograficzna, łącząca cechy powieści fabularnej i reportażu historycznego].
  • Kozłowski Maciej, The emissary: story of Jan Karski, Warszawa 2007.
  • Lanzmann Claude, Shoah, Koszalin 1993 [książka zawierająca zapis rozmów z filmu Shoah, w tym wywiadu z Janem Karskim].
  • Libionka Dariusz, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich, [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. Andrzej Żbikowski, Warszawa 2006 [opracowanie historyczne dotyczące m.in. tzw. misji Jana Karskiego].
  • Łubieński Tomasz, Wojna według Karskiego, Warszawa 2019 [książka poświęcona działalności, życiu osobistemu i poglądom Jana Karskiego].
  • Memory and responsibility: the legacy of Jan Karski, red. Eugeniusz Smolar, James Todd, Deborah Barton, Warszawa 2015 [materiały z konferencji naukowej „Jan Karski – pamięć i odpowiedzialność”].
  • Pamięć i odpowiedzialność: dziedzictwo Jana Karskiego, red. Eugeniusz Smolar, Warszawa 2015 [polskie wydanie ww. materiałów].
  • Panné Jean-Louis, Jan Karski: le “roman” et l’histoire: suivi de documents, entretiens et articles, Saint-Malo 2010.
  • Piasecki Waldemar, Jan Karski – jedno życie: kompletna opowieść, t. 1–2, Kraków 2015 [opowieść o Janie Karskim napisana przez jego przyjaciela i współpracownika]. 
  • Puławski Adam, „Wobec „niespotykanego w dziejach mordu”: Rząd RP na uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, AK a eksterminacja ludności żydowskiej od „wielkiej akcji” do powstania w getcie warszawskim, Chełm 2018.
  • Rappak Wojciech, „Raport Karskiego” – kontrowersje i interpretacje, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2014, nr 10 [artykuł stanowiący próbę weryfikacji historii tzw. raportów Jana Karskiego].
  • Sadowski Maciej, Jan Karski: photobiography – fotobiografia, Warszawa 2014 [dwujęzyczna książka o charakterze albumowym].
  • Skotnicki Aleksander B., Jan Karski: „Człowiek, który chciał zatrzymać Holokaust”, Kraków 2009.
  • The Mass Extermination of Jews in German Occupied Poland, London – New York – Melbourne 1942 [broszura na temat Zagłady Żydów, opracowana na podstawie raportów Polskiego Państwa Podziemnego].
  • Żbikowski Andrzej, Karski, Warszawa 2011 [biografia Jana Karskiego opracowana przez jednego z czołowych polskich historyków zajmujących się stosunkami polsko-żydowskimi podczas II wojny światowej].

Literatura dziecięca i młodzieżowa

  • Bonaccorso Lelio, Rizzo Marco, Jan Karski. Człowiek, który odkrył Holokaust, Kraków 2014.
  • Bonaccorso Lelio, Rizzo Marco, Jan Karski. L’uomo che scoprì l’Olocausto, Mediolan 2014. 
  • Medoff Rafael, Karski’s mission: To stop the Holocaust, Warszawa 2015.
  • Medoff Rafael, Misja Karskiego: zatrzymać Holokaust. Prawdziwa historia o Janie Karskim, polskim bohaterze Holokaustu, Warszawa 2015.
  • Porębski Jerzy, Łabaj Ewa, Story of a Secret State. Jan Karski, Waszyngton 2014.

Publikacje prasowe

  • Boniecki Adam, Lekcja Karskiego: prorok naszych czasów, „Tygodnik Powszechny”, 2010, nr 30.
  • Budziarek Marek, Łodzianin z urodzenia, „Przegląd Powszechny” 2002, nr 6. 
  • Edelman Marek, Kropla Karskiego, „Tygodnik Powszechny” 2000, nr 30.
  • Edelman Marek, Kurier praw człowieka, „Gazeta Wyborcza” 2000, nr 164.
  • Edelman Marek, Pożegnanie Jana Karskiego, „Zeszyty Literackie” 2000, nr 72.
  • Grynberg Michał, Bezskuteczna misja Jana Karskiego. Getto umierało samotnie, „Słowo Żydowskie = Dos Jidisze Wort” 1993, nr 7.
  • Jankowski Stanisław M., Profesor, Przekrój 2000, nr 31.
  • Karski Jan, Polish Death Camps. In the Nazi slaughter pens, a patriot witnessed mass torture and slow death, „Collier’s Weekly” z 14.10.1944.
  • Kliś Józef, Byłem tylko kurierem..., „Słowo Żydowskie = Dos Jidisze Wort” 1993, nr 17.
  • Komar Maryla, Kadisz za Jana Karskiego, „Słowo Żydowskie = Dos Jidisze Wort” 2000, nr 18.
  • Komar Maryla, Legendarny emisariusz, „Słowo Żydowskie = Dos Jidisze Wort” 1997, nr 9.
  • Kuroń Jacek, Michnik Adam, Modzelewski Karol, Kurier Jan Karski, „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 97.
  • Kurski Jarosław, Karykatury Jana Karskiego: spór Lanzmann – Haenel, „Gazeta Wyborcza” 2010, nr 67.
  • Niespełniona misja. Z profesorem Janem Karskim, kurierem polskiego podziemia w latach II wojny światowej rozmawia Maciej Kozłowski, „Tygodnik Powszechny” 1987, nr 11.
  • Nowak-Jeziorański Jan, Szedłem jego ścieżką, „Gazeta Wyborcza” 2000, nr 164.
  • Susid Włodzimierz, Spotkanie z Janem Karskim, „Słowo Żydowskie = Dos Jidisze Wort” 1997, nr 4.
  • Turski Marian, Karski – Obama – Medal, „Polityka” 2012, nr 23.
  • Turski Marian, Życiorys na pięć filmów, „Polityka” 1999, nr 43.
  • Turski Marian, Milczenie Jana Karskiego. Dlaczego Kurier zamilkł, „Polityka” 2013, nr 2939.
  • Tych Feliks, Jan Karski i metamorfozy antysemityzmu w powojennej Polsce, „Midrasz” 2001, nr 7/8.
  • Zawistowska Władysława, Biografia człowieka niezwykłego, „Słowo Żydowskie = Dos Jidisze Wort” 1995, nr 8.

Archiwa

Archiwum Akt Nowych

  • Akta Zofii i Stefana Korbońskich, sygn. 2500/177. Korespondencja Stefana Korbońskiego z Janem Karskim. Artykuły prasowe.
  • Akta Zofii i Stefana Korbońskich, sygn. 2500/343. Jan Karski – korespondencja, sprawa wywiadu dla dziennika „Trybuna” i wystąpień przeciwko Polsce.
  • Ambasada RP w Waszyngtonie, sygn. 490/2831. Wydanie książki Jana Karskiego Story of a Secret State. Raport Karskiego, wycinki prasowe, druki.
  • Delegatura Rządu RP na Kraj, sygn. 1325/202, Rada Pomocy Żydom: sprawozdania, instrukcje, korespondencja; Rada Narodowościowa: uchwała, sprawozdanie w sprawie położenia mniejszości w kraju.
  • Kolekcja Haliny Martinowej, sygn. 2439/537. Wydawnictwa. Karski Jan, Story of a Secret State, Boston 1944.
  • Poselstwo RP w Bernie, sygn. 495/261, Konferencje. Rezolucja z tajnej konferencji Jana Karskiego z przedstawicielami polonii chicagowskiej.
  • Spuścizna Stanisława Grocholskiego, sygn. 2299/213. Materiały dotyczące Jana Karskiego.
  • Telewizja Polska S.A., Zbiór wycinków prasowych, sygn. 2514/1/1468. Karski Jan.

Archiwum Instytutu Yad Vashem

  • Archiwum Departamentu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata Instytutu Yad Vashem, sygn. M.31.2/934.
  • Kolekcja Jana Karskiego, sygn. R-4.
  • Spuścizna Ignacego Schwarzbarta, sygn. M-2.

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego

  • Żydowski Instytut Historyczny, sygn. 310/747, Korespondencja i dokumenty dotyczące Nagrody im. Jana Karskiego i Poli Nireńskiej.

  • Żydowski Instytut Historyczny, sygn. 310/2053, Artur Eisenbach, Jan Karski raport wegn der lage fun di jidn ojf di okupirte pojlisze gebitn in anhojb 1940 jor. 

Centralne Archiwum Polonii w Orchard Lake

  • Archiwum prof. Arthura Waldoma, sygn. 708/49, Karski Jan.

Archiwum Instytutu Hoovera

  • Ambasada Polski w Wielkiej Brytanii, sygn. 33, folder 10, Raport Jana Karskiego.
  • Ministerstwo Spraw Zagranicznych, sygn. 54, folder 8, Sprawozdanie z wizyty Jana Karskiego w Białym Domu i spotkania z F. Rooseveltem.
  • Dokumenty Stanisława Mikołajczyka, sygn. 12, folder 23, Korespondencja.
  • Ministerstwo Spraw Zagranicznych, sygn. 77, folder 13, Wizyta Jana Karskiego w Stanach Zjednoczonych.
  • Ministerstwo Spraw Zagranicznych, sygn. 160, folder 13, Karski Jan, publikacja wspomnień.
  • Ministerstwo Spraw Zagranicznych, sygn. 181, folder 4, Karski Jan. 
  • Ministerstwo Spraw Zagranicznych, sygn. 7, folder 6, Kurierzy Jur i Jan Karski.
  • Ministerstwo Spraw Zagranicznych, sygn. 74, folder 27, Sprawozdania o sytuacji w Polsce. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Terror wojenny.
  • Dokumenty Stanisława Mikołajczyka, sygn. 36 folder 7, Jan Karski – pierwsza misja do Polski, 1940. 
  • Dokumenty Stanisława Mikołajczyka, sygn. 36, folder 8, Jan Karski – pierwsza misja do Polski, 1940.
  • Dokumenty Stanisława Mikołajczyka, sygn. 36, folder 9, Jan Karski – pierwsza misja do Polski, 1940.
  • Dokumenty Stanisława Mikołajczyka, sygn. 36, folder 10, Jan Karski – pierwsza misja do Polski, 1940.
  • Dokumenty Stanisława Mikołajczyka, sygn. 36, folder 11, Jan Karski – pierwsza misja do Polski, 1940.

Instytut Polski i Muzeum Sikorskiego w Londynie

  • Prezydium Rady Ministrów. Archiwum Liebermanowej, sygn. 24, Misja Karskiego.
  • Prezydium Rady Ministrów. Osobiste archiwum premiera, sygn. 76/1, Kraj – sprawozdania, komunikaty.
  • Prezydium Rady Ministrów. Osobiste archiwum premiera, sygn. 105, Kraj.

Studium Polski Podziemnej w Londynie

  • Oddział VI Sztabu Naczelnego Wodza, sygn. A.276, Karski: Raport polityczny z kraju.
  • Oddział VI Sztabu Naczelnego Wodza, sygn. A.277, Karski: Raport polityczny krajowy.
  • Oddział VI Sztabu Naczelnego Wodza, sygn. A.278, Karski: Sprawozdanie z rozmowy z Prezydentem Rooseveltem.
  • Oddział VI Sztabu Naczelnego Wodza, sygn. A.272, Żydzi. Dokumenty cywilne.

Filmy

  • Człowiek, który chciał zatrzymać Holocaust (reż. Jan Grzyb) [film dokumentalny poruszający kwestię pamięci o Janie Karskim we współczesnym Izraelu].
  • Daremna misja. Opowieść Jana Karskiego-Kozielewskiego (reż. Jan Weychert) [film dokumentalny z 1993 r., oparty na wspomnieniach Jana Karskiego].
  • Karski (reż. Magdalena Łazarkiewicz) [spektakl telewizyjny z fikcyjną narracją i inscenizowanymi scenami z działalności Jana Karskiego].
  • Karski i władcy ludzkości (reż. Sławomir Grünberg) [film dokumentalny, łączący materiały archiwalne i animowane rekonstrukcje wydarzeń, m.in. wizyty Jana Karskiego w getcie warszawskim oraz spotkania z politykami].
  • Le Rapport Karski (reż. Claude Lanzmann) [dokument zawierający niewykorzystane w filmie Shoah fragmenty wywiadów z Janem Karskim z 1978 r.].
  • Moja misja (film dokumentalny, reż. Michał Fajbusiewicz, Waldemar Piasecki) [film dokumentalny, przedstawiający działalność Jana Karskiego]. 
  • Shoah (reż. Claude Lanzmann) [jeden z najważniejszych filmów dokumentalnych o Zagładzie Żydów, zawierający fragment wywiadu z Janem Karskim].

Przeczytaj także