The Krzyształowski Family

Zaczęła się, znowu kłopoty z wyżywieniem, później z utrzymaniem tego wszystkiego. Sąsiadka zapytała „A co ty tak chodzisz z tym wiadrem ciągle do tej komórki”. […] ja mówię „Do kozy chodzę. No mama tam małego prosiaka trzyma”, bo to trzeba było zameldować, jak się hodowało świnie. […] „No tak często?” ja mówię „Bo ja lubię zwierzęta. A one lubią wodę, więc im noszę wodę”. A to się nosiło w […] tym wiadrze. Stawiało się garnek z zupą i wychodziło się tam do tej komórki i z komórki była drabina na ten wyższy strych nad komórkami i zanosiło się im jedzenie na […] ten stryszek. Trzeba było i wody troszkę zanieść do jakiegoś umycia się i nieczystości wynieść. Także […] ciągle z tym wiadrem ja kursowałam i to wzbudzało zainteresowanie tych sąsiadów, co tam mieszkali na przeciw i stąd ten strach, jak taka sąsiadka o to zapytała, to my trzy dni nie mieliśmy spokoju, tylko wychodziło się brało się te małe siostry i szło się spać do ciotki. Bo może w nocy Niemcy przyjdą i rozstrzelają, to przynajmniej dzieci niech zostaną przy życiu. […] No tak się żyło w stresie przez osiem miesi[ęcy] i dzieliło się ostatkiem żywności. Matka gotowała już zupy z pokrzyw, później [...] taki chwast w ogrodach rósł, lebioda, to wszystko się gotowało, troszeczkę ziemniaków, jak mówiłam trzeba było zdobyć i dzieliło się tym.

Więc ja urodziłam się w 1931 roku w Borysławiu w rodzinie Krzyształowskich, ojciec Józef, matka Helena i czworo dzieci było nas, czyli rodzina sześcioosobowa. […] Borysław to jest miasto czysto robotniczy. W [19]39 roku liczyło czterdzieści pięć tysięcy ludności, było dużym [...] miastem, ale były podłączone te pobliskie miejscowości. Miasto było bardzo ubogie, ludzie również. Kapitał zagraniczny właściwie inwestował w tą ropę, gaz naftowy, bo takie były właśnie zasoby tego miasta. Było również kopalnia wosku, wcześniej to nawet sól chyba produkowali z tych solanek. Żyło w tym mieście trzy różne narodowości, Polacy, Ukraińcy i Żydzi. Właściwie przed wojną nie było różnic. Myśmy chodzili do szkoły, bo ja do drugiej klasy chodziłam. To właśnie mieszane dzieci były z rodzin ukraińskich, żydowskich i polskich. Nie było tam specjalnie [...] żeby jakaś dyskryminacja, że to Żyd, to Ukrainiec. Czasami się takiego, jak już był starszy chłopiec to nosił te pejsy, to tam pociągnęli go chłopcy za pejsy, ale to na takich zasadach jak dziewczyny za warkocze ciągną w szkole. To nie było, że to jest Żyd a to Polak.

Matka Regina z tym Mironem, takim pięcioletnim […] był przechowywany u rodziny jakiejś, ponoć to była rodzina z jakimś pokrewieństwem niemieckim. […] Także oni byli przechowywani w dobrych warunkach, ponieważ ta rodzina nie miała kłopotu […]. Mieszkała [...] oddzielnie, w ładnym domku i cały czas mieli większe przydziały żywności […], w ogóle większe […] uprawnienia […]. Podobno, to już Miron mi opowiadał, jako dorosły człowiek, że ci ludzie dostali nakaz wycofywania się razem z wojskiem niemieckim i oni w tym czasie musieli wypowiedzieć im tą kryjówkę. I wtedy doktór zabrał ich normalnie do getta, więc był bardzo zdenerwowany i udał się do mojego ojca. Ponoć to była tragedia, że prosił nieomal […] aż dziwne, jak można prosić o ratunek życia, nie? I mój ojciec się zgodził. Matka strasznie przeżywała to, nie chciała ich przyjąć, że to grozi przecież całej rodzinie, kara śmierci. Ale wszystko jedno, zgodziła się na […] to ukrycie. Właściwie było powiedziane tylko tą żonę i tego dziecka. I mój ojciec tam przygotował ten malutki stryszek, najwyżej miał siedemdziesiąt centymetrów. […] I tam z tego getta wieczorem, to pamiętam, jak oni przyszli. Kompletnie nic nie mieli. Nic, dosłownie. Oni od tych ludzi wyszli po prostu tak jak stali. I tak samo wyszli z getta. W jakiś sposób tam się wydostali wieczorem, późno. Przyszli do nas i na ten strych, ten ojciec z matką ich tam zaprowadzili […]. Ale to były […] ostatnie dni getta i wtedy już lekarz dostał jakąś wiadomość, że również ich czeka wywóz […] do obozu po prostu.

W końcu udało się pierw tego chłopca matka zabrała, więc on się bardzo szybko zaaklimatyzował, pobiegł się bawić z dziećmi. Natomiast matka zeszła za nim [...], a były trudności ze ściągnięciem z tego strychu właśnie lekarza. I po perswazjach, po kilku dniach dopiero, brat i ojciec prawie siłą ściągnęli jego na zewnątrz i nigdy nie zapomnę tego, szkoda że teraz to są aparaty, telefony, które fotografują, więc on zszedł już troszkę silniejszy, bo przez te kilka dni to już tylko jemu donosiło to jedzenie i już się troszkę wzmocnił, więc zszedł na dół, oparł się tak o drzwi tej komórki, to pamiętam, jak taki oparty i tak podarty tu cały miał tą marynarkę na łokciach. Łokcie brudne, wytarte. Całe kolana u spodni też i kolana na wierzchu i tak się oparł i trzymał się i tak stał i nie wiedział, czy umie chodzić czy nie umie chodzić i pamiętam, że w tym czasie mój ojciec wszedł do mieszkania i wyniósł na wieszaku zawieszoną, była koszula, marynarka i spodnie. I tak popatrzył na niego i mówi do niego „Eliasz. […] Ty doktór, a ja szofer, weź ten garnitur” i oddał mu ten ostatni garnitur […] i on tak właśnie został trzymać ten garnitur. Szkoda, że nie było wtedy aparatu, żeby zrobić, ale ja ten obrazek nigdy mnie po prostu nie ujdzie. Pamiętam go. [...] Wziął i płakali. I ojciec płakał i on płakał. [...] później już nie pamiętam tego momentu, jak ubrał się, jak wyszedł, jak tam już się zagospodarował. Jak zaczął organizować ten szpital, już tego nic nie pamiętam, ale, ale ten obraz to nie zapomnę.

Najgorsze w tym [19]41 roku to było to, że jak wkroczyli Niemcy to zrobili tak zwany jeden dzień takiego pogromu na Żydów. I tu ludność, trudno powiedzieć, ale ja odnoszę takie wrażenie, że bardziej Ukraińcy brali w tym udział. Nawet taki incydent bardzo przykry był, bo był taki sklepik pobliski naszego miejsca zamieszkania i myśmy korzystali z tego sklepiku. Tam właścicielem był taki Bułkowski się może nazywał. Ale w każdym razie on nie mówił dobrze po polsku, taki typowy Żyd, ortodoks, z dużą brodą. I Bulka – on zawsze mówił „Kupuj u Bulki”. No i myśmy go tak nazywali Bulka. I mój brat był świadkiem właśnie, jak ludzie dorośli wyciągnęli tego biednego Bulke z tego sklepu i tam za tą brodę pociągali, kopali. Najprawdopodobniej zabili go, ale to podobno około stu Żydów w tym czasie właśnie ten jeden dzień, dwadzieścia cztery godziny, zginęło. I właśnie później ukazały się już takie plakaty „Bij Żyda”.

Getto było zamknięte tak, że oni tylko na przepustkę wychodzili, Żydzi wykształceni, inżynierowie, lekarze. Mieli przepustki i wychodzili rano, wracali wieczorem, a oni wyprowadzali kobiety z dziećmi. To takie znęcanie się po prostu. Ustawiali ich w trójki, w czwórki i tak naokoło miasta kazali im iść, tam śpiewać jakieś piosenki. Było takie znęcanie się, to ja myślę, że to w zależności od tych ludzi, którzy pilnowali tam, od tych gestapowców, czy jak ich można tam nazwać. […] Moja matka była świadkiem, jak taka grupa tych Żydów, większości Żydówek młodych i starszych Żydów, bo tych młodszych to już wywieźli do pra[c] i taka kolumna szła, to było w Śródmieściu taka rzeka przez Borysław przepływała, Tyśmiennica się nazywała. I tam w Śródmieściu był taki most, tak ładnie wybudowany oparkaniony i właśnie jedna Żydówka z dzieckiem takim na ręku, może miało dwa lata, może mniej, skoczyła z tego mostu, na dół, w trakcie tego […] przechodzenia przez ten most. Skoczyła na dół, nie wiadomo czy się zabiła, czy co się stało z nią, czy dziecko się zabiło. W każdym razie ludzie nie śmieli czekać do końca, patrzeć na to. Nie śmieli i chyba nie mogli, bo to, to była tragedia, to matka opowiadała moja.