Należał do najwybitniejszych osobistości ruchu socjalistycznego na Zamojszczyźnie. Jako działacz samorządowy wydatnie przyczynił się do rozwoju Zamościa w okresie międzywojennym, ale jego zasługi mają charakter ponadregionalny. W okresie okupacji niemieckiej należał do organizatorów pomocy dla prześladowanych Żydów, powołując w 1942 r. Zamojsko-Lubelski Komitet Niesienia Pomocy Żydom, a rok później zostając kierownikiem referatu terenowego Rady Pomocy Żydom „Żegota” w Warszawie. Pomimo tych zasług Stefan Sendłak pozostaje dziś postacią zapomnianą.
„W 1943 r. na kilku kolejnych posiedzeniach naszej Rady Pomocy Żydom (»Żegota«) rozpatrywano sprawę nawiązania kontaktu z obozami żydowskimi [niemieckimi, gdzie więzieni byli Żydzi – red.] nie tylko w Generalnej Guberni, ale również na terenie Rzeszy. Nie było to łatwe ani oczywiście, jak w ogóle nasza praca, bezpieczne. Było jasne, że trzeba się w tym celu porozumieć z więźniami obozów. Długo rozważaliśmy tę kwestię, roztrząsaliśmy ją, szukaliśmy najłatwiejszych, najprostszych i zarazem najskuteczniejszych dróg porozumienia. Wreszcie zapadła decyzja, że dla dobra sprawy Rada winna powołać do życia Referat Organizacyjno-Prowincjonalny […]. Wyznaczono mnie wtedy na kierownika nowo utworzonej komórki”, wspominał Stefan Sendłak w swojej relacji opublikowanej w słynnej monografii Ten jest z ojczyzny mojej… pod redakcją Władysława Bartoszewskiego i Zofii Lewinówny.
Działacz społeczny i polityczny, uczestnik walk o niepodległość Polski, samorządowiec. Losy Stefana Sendłaka przed wojną
Stefan Sendłak urodził się 15 grudnia 1899 r. we wsi Podtopole (obecnie część Zamościa) w rodzinie chłopskiej. Jego matka pochodziła z Krasnobrodu, a ojciec ze wsi Podtopole, którą w okresie międzywojennym włączono do Zamościa. Miał dwie młodsze siostry: Antoninę (ur. 1906) i Helenę (ur. 1908). Obie działały w strukturach zamojskiej Polskiej Partii Socjalistycznej. Z ruchem socjalistycznym związany był też jego młodszy brat Józef (ur. 1903).
Sendłak posiadał wykształcenie niepełne średnie. Dużą wiedzę zdobył drogą samokształcenia. Ukończył też kilka kursów doszkalających w ramach Uniwersytetu Robotniczego w Zamościu, organizowanych w ramach Organizacji Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. W 1918 r. wstąpił w Zamościu do PPS. Od samego początku brał aktywny udział w życiu politycznym rodzinnego miasta i całej Zamojszczyzny.
Stefan Sendłak był znakomitym organizatorem i animatorem życia społeczno-politycznego – m.in. współzałożycielem Spółdzielni „Robotnik” i członkiem jej zarządu. Już jako młody działacz społeczny cieszył się ogromną estymą w szeregach małorolnych chłopów oraz robotników. Tylko dzięki jego agitacji do Spółdzielni „Robotnik” zapisało się pod 2500 członków, którzy wnieśli odpowiednie kwoty wpisowego. Warto nadmienić, że spółdzielnia ta w okresie międzywojennym posiadała w Zamościu cztery sklepy oraz piekarnię (zmechanizowaną), która wypiekała około 24 tys. kg chleba dziennie. Dzięki temu w pieczywo mogli zaopatrywać się robotnicy i ich rodziny oraz najuboższa ludność Zamościa i okolic.
Od końca 1919 r. służył w 9. Pułk Piechoty Legionów w Zamościu i brał udział w walkach na froncie wschodnim. W wojnie 1920 r. walczył w 45. Pułku Strzelców Kresowych. Po zwolnieniu z wojska w 1922 r. wrócił do Zamościa i pracował m.in. w magistracie, jako gospodarz łaźni miejskiej. W okresie międzywojennym sprawował wiele funkcji społecznych, a w latach 1926–1939 był blisko związany z ratuszem Zamościa z ramienia PPS. Pod koniec lat 30. Sendłak był jednym z czołowych i najbardziej rozpoznawalnych zamojskich radnych. Od 1922 r. był członkiem Zamojskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS, a w latach 1934–1939 jego przewodniczącym. Kierował też Organizacją Młodzieżową Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, a od 1925 r. zasiadał w jej Komitecie Centralnym i Zarządzie samego Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego.
Od 1930 r. Stefan Sendłak pracował jako Sekretarz Związku Zawodowego Małorolnych RP w Zamościu. Był też prezesem zamojskiego koła Polskiego Związku Myśli Wolnej i jednym z jego założycieli. Co niejednokrotnie podkreślali nie tylko jego towarzysze partyjni, ale również polityczni oponenci, był znakomitym mówcą wiecowym i ważnym organizatorem strajków chłopskich. W latach 1931 i 1937 został skazany na kilka miesięcy więzienia za „obrazę władzy”. Organizował protesty m.in. przeciw pacyfikacji strajków chłopskich (1936) oraz niszczeniu cerkwi i nawracaniu siłą prawosławnych chłopów na katolicyzm (1939).
Konspiracyjna Polska Partia Socjalistyczna. Działalność Stefana Sendłaka w pierwszych latach okupacji niemieckiej
W listopadzie 1939 r. został na kilka tygodni wzięty w Zamościu na zakładnika przez władze niemieckie. Był w mieście postacią powszechnie znaną, dlatego został przez Niemców zakwalifikowany jako osoba publiczna. Pod koniec grudnia zwolniono go, ale nakazano mu nie podejmować żadnych działań o charakterze politycznym czy społecznym. Mimo to jeszcze w grudniu 1939 r. wyjechał do Warszawy na rozmowy z Kazimierzem Pużakiem, jednym z liderów PPS. Omówiono tam kwestię tworzenia przez PPS terenowych struktur konspiracyjnych. W 1940 r. zagrożony aresztowaniem przez gestapo Sendłak, przeniósł się do Radomia, a następnie do Warszawy. Tam wszedł w ścisły kontakt z konspiracyjną grupą „Barykada Wolności”. Kontaktował się z Adamem Pruchnikiem i Maurycym Orzechem.
W lipcu 1940 r. Stefan Sendłak ciężko zachorował na zapalenie opłucnej. Przez dwa miesiące praktycznie walczył o życie. Bezpośrednio po chorobie, 19 września 1940 r., został przypadkowo aresztowany w Warszawie podczas łapanki na Żoliborzu i osadzony w dawnych koszarach 1. Pułku Szwoleżerów przy ul. Górnośląskiej. W czasie śledztwa został kilkukrotnie ciężko pobity. Prawdopodobnie życie zawdzięcza doskonale podrobionym dokumentom na nazwisko „Wachowski”, według których był pracownikiem Spółdzielni Spożywców „Społem”.
1 września 1941 r. uczestniczył w zjeździe założycielskim organizacji Polskich Socjalistów w Warszawie. Jeszcze wcześniej, bo już od jesieni 1940 r., został organizatorem kolportażu prasy konspiracyjnej PPS z Warszawy do Lublina i na Zamojszczyznę. Siatka działała m.in. w Lublinie, Zamościu, Kraśniku, Józefowie Biłgorajskim, Pniówku, Tarzymiechach, Trawnikach, Różańcu i Woli Różanieckiej. Pod koniec 1940 r. Sendłak miał też ogromny wkład w utworzeniu struktur konspiracyjnych PPS na północy byłego województwa lubelskiego w okręgach: Garwolin, Dęblin i Ryki. Współpracował z wydziałem sabotażu PS na okręg lubelski, a potem z wydziałem organizacyjnym Socjalistycznej Organizacji Bojowej. W roku 1943 przeszedł wraz z SOB do PPS – Wolność, Równość, Niepodległość.
Lubelsko-Zamojski Komitet Pomocy Żydom i Rada Pomocy Żydom „Żegota”. Działalność Stefana Sendłaka podczas Zagłady
Co najmniej od 1941 r. Sendłak jeździł często na prowincję, korzystając z fałszywych dokumentów pracownika spółdzielni „Łączność”. Już wtedy pomagał Żydom, dostarczając fałszywe dokumenty do getta w Zamościu. W Lublinie zorganizował pomoc dla żydowskich jeńców osadzonych w obozie przy ul. Lipowej.
Szerszą działalność na rzecz pomocy Żydom rozpoczął jesienią 1942 r., po ostatecznej tzw. likwidacji getta w Zamościu i pojawieniu się w Warszawie nielicznych żydowskich uciekinierów. Założył wówczas Lubelsko-Zamojski Komitet Niesienia Pomocy Żydom. Ilość podopiecznych komitetu szybko rosła, od 10 osób jesienią 1942 do 272 osób jesienią 1943 roku.
Dzięki kontaktom z Ignacym Barskim został zaproszony do współpracy z Radą Pomocy Żydom „Żegota”, gdzie wybrano go przewodniczącym Referatu Terenowego. Od lipca 1943 r. był kierownikiem referatu organizacyjno-prowincjonalnego RPŻ. Zadaniem jego było roztoczenie w możliwie jak najszerszym zakresie opieki nad istniejącymi jeszcze skupiskami żydowskimi lub Żydami ukrywającymi się poza Krakowem i Lwowem.
Utrzymywał poprzez swoich emisariuszy kontakt z obozami i skupiskami żydowskimi w Radomiu, Starachowicach, Skarżysku-Kamiennej, Kielcach, Piotrkowie, Częstochowie i w Białymstoku. Organizował też pomoc dla ukrywających się Żydów na prowincji, np. w Hutkowie niedaleko Krasnobrodu. Jego doświadczenie na polu organizowania pomocy i wypracowane wcześniej metody stały się wzorem do budowania struktur na innych obszarach okupowanego kraju.
„Zabraliśmy się do pracy”, wspominał Stefan Sendłak. „Nawiązaliśmy łączność z tego rodzaju obozami, rozrzuconymi po całej Polsce, m.in. i z obozem w Piotrkowie. W obozie tym znajdowała się grupa bundowców. Niedługo potem otrzymaliśmy listę osób internowanych, z której wynikało, że w obozie znajdują się m.in. znani działacze polityczni. […] W wyniku narady po 2 dniach Rada Pomocy Żydom »Żegota« przekazała mi ok. 100 000 zł, które niezwłocznie przekazałem przez Bank „Społem” do Piotrkowa, na ręce dyrektora tego banku w Warszawie, Franciszka Dederki. Równocześnie wysłałem dwóch naszych łączników, Tadeusza i Ewę – małżonków Sarneckich […]. Sarneccy przyjechali szczęśliwie do Piotrkowa, podjęli w banku pieniądze i dostarczyli je wyznaczonej przez nas osobie w obozie”.
Powstaniec warszawski. Ostatnie miesiące wojny w biografii Stefana Sendłaka
Brał udział w powstaniu warszawskim. Pełnił w nim funkcję zastępcy rejonowego delegata Rządu w rejonie III (Śródmieście-Północ). Był szefem Wydziału Gospodarczego. Według przekazów powstańczych w jego rejonie znajdowało się około 85 tys. osób, w tym 6 tys. dzieci do 6 lat. W czasie powstania warszawskiego brał czynny udział w redagowaniu prasy powstańczej. Wraz z Władysławem Jakubowskim i Franciszkiem Fijałkowskim wydawał ukazujący się rano i po południu dziennik „Wiadomości Radiowe”. Jako jeden z ostatnich cywilnych przywódców opuścił Warszawę 5 października 1944 r. po godz. 18.00.
Po kapitulacji powstania wyszedł z miasta wraz z ludnością cywilną i znalazł się w obozie przejściowym w Pruszkowie (Dulag 121). Tam zakwalifikowano go podczas selekcji na wyjazd do obozu koncentracyjnego, ale dzięki łapówce został przeniesiony do innego baraku i po dwudniowej tułaczce dostał się do Bochni. Od listopada 1944 r. przebywał w Krakowie.
Represje w PRL i zapomnienie. Losy Stefana Sendłaka po wojnie
W 1945 r. powrócił do Warszawy, gdzie się ujawnił jako działacz socjalistyczny (PPS-WRN) i wznowił działalność w ruchu socjalistycznym. Współpracował z pismem PPS „Chłopska Prawda”. Z ramienia CKW PPS Wydziału Wiejskiego był oddelegowany w latach 1946–1948 na tereny województw: bydgoskiego, gdańskiego, olsztyńskiego, krakowskiego i lubelskiego gdzie pełnił rolę animatora odbudowy struktur partii w terenie.
Był zadeklarowanym zwolennikiem niepodległościowego nurtu w ruchu socjalistycznym, dlatego w roku 1948 został usunięty z szeregów PPS w ramach czystki przed tzw. zjednoczeniem partii robotniczych. W grudniu 1948 r. został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa (na trzy dni), następnie toczyło się przeciwko niemu śledztwo. Ponownie aresztowany został w grudniu 1950 r. (na 10 dni) i mocno pobity przez funkcjonariuszy bezpieczeństwa. Próbowano mu przypisać uczestnictwo w zamordowaniu działacza PPS Franciszka Kazaneckiego z Zamościa.
Po wyjściu na wolność, do połowy lat 60., był inwigilowany prze agentów UB/SB. Miał kontakty ze środowiskami emigracyjnymi PPS-WRN. Utrzymywał się z pracy dorywczej, renty inwalidzkiej i pisania krótkich tekstów do tygodnika społeczno-kulturalnego „Stolica” i dwutygodnika „Turysta”. Zmarł bezpotomnie 2 sierpnia 1978 r. w Warszawie.
Pochowany został na Cmentarzu Północnym. Jego grób był opłacony na 20 lat, dlatego w 2015 r. miał zostać zlikwidowany. Dzięki zbiórce zainicjowanej przez dra hab. Adama Kopciowskiego z Zakładu Historii Żydów UMCS w Lublinie miejsce pochówku Stefana Sendłaka opłacono do 2038 roku.
26 października 2020 r. Instytut Yad Vashem w Jerozolimie uhonorował pośmiertnie Stefana Sendłaka tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.
