The Działoszyński family

Któregoś dnia przyniosła kubek mleka. […] I podzieliła to mleko, połowę dla swoich dzieci i połowę dla mnie. No moja mama, nauczycielka, nie wytrzymała nerwowo i powiedziała:, „Ale jak pani to dzieli? Przecież jest troje dzieci.” A ona powiedziała: „Tak, ale pani córeczka jest taka blada”. No pewno, że była blada, bo siedziała pod ziemią. Ale że ona to widziała. Moja mama, się rozbeczała. Płakała tak bardzo długo, i wieczorem, kiedy myśmy już spali, [...] doszła do wniosku, że to jest niesprawiedliwe, i nieuczciwe z naszej strony. [...] Mama naraża kobietę na śmierć, razem z dziećmi. [...] Więc powiedziała pani Działoszyńskiej, że jest Żydówką, że mąż zginął tydzień czy dwa tygodnie przedtem. I sama się tak włóczy po świecie. […] Pani Działoszyńska jej powiedziała, że od pierwszej chwili wiedziała, że jesteśmy Żydówkami. Ale jak Najświętsza Maria Panna przeprowadziła nas w jej progi, to znaczy, że ona ma nas strzec aż do wyzwolenia. Strzec od śmierci. No, panie sobie obie chlipały, jak należy. Potem pani Działoszyńska zapytała czy mamy dokumenty. A mama mówi, że nie. „ A to nic”- mówi, „Pójdę do księdza”. Dla mojej mamy to było przerażające. Okazało się, jak już odnalazłam panią Działoszyńską, i byłam we wsi, gdzie mieszka jej rodzina, że ksiądz, w Puźnikach, to był po prostu tak, jak policjant regulujący ruch. Że w Puźnikach było pięć żydowskich rodzin chowanych. Myśmy się nie liczyły do tego, [...] pani Działoszyńska puściła, że jesteśmy kuzynkami jej męża nieżyjącego. [...] No i dostałyśmy dokumenty -[...] Maria Kowalik i Adela Kowalik. [...] I codziennie moja mama, razem z panią Działoszyńską chodziła do pracy w polu. Doiła krowy, pracowała w polu, wszystko dzięki swojemu zwariowanemu tatusiowi. Bo umiała to wszystko. [...] I byliśmy u pani Działoszyńskiej, do końca sierpnia, kiedy przyszli Rosjanie.

W Buczaczu byliśmy w otwartym getcie. [...] Znowu pamiętam tylko fragment, bardzo dramatyczny, ale fragment. Że wejście do naszej kryjówki było pod piecem. Gliniany piec. Jest otwór, w którym się chowa drzewo, polana, i obok jest piecyk, w którym się zapala. Wchodziło się przez tą drogę za polanami tam było wejście. I myśmy byli w takim pokoju, zamkniętym. Nie wiem, kto tam jeszcze był. Wiem na pewno, że miałyśmy pierzynkę ze sobą. I były bombardowania. Rosjanie już byli tuż, tuż. Wchodzili i cofali się. To było jak zamek błyskawiczny. Dzisiaj Rosjanie, jutro Niemcy. Jedni i drudzy bombardowali. I to, co pamiętam z tego miejsca, to bomby. Leci samolot, jest później świst i wybuch. I ja jak słyszałam świst, to chowałam się pod pierzynę. […] W pewnym momencie Niemcy zamieszkali w tym domu. W tym [...] mieszkaniu opuszczonym przez właścicieli. No i wtedy sytuacja zrobiła się dramatyczna. Bo przedtem właściciel dostarczał jakiegoś chleba, czy czegoś, a Niemcy byli, nie można było kichnąć, ruszyć się, przekręcić i tak dalej, póki oni byli. Jak wychodzili, to się trochę luźniej robiło. W każdym razie to było straszne warunki, okropne napięcie. A poza tym, w jakimś momencie wycofali się Rosjanie, wycofali się Niemcy, i myśmy zostali w tym ogromnym strachu. I trzeba było wtedy się zdecydować uciekać. Więc wtedy akuratnie uciekliśmy. Ucieczki nie pamiętam, ale pamiętam, że przepływaliśmy promem na drugą stronę rzeki.

Przede wszystkim od samego rana, do samego wieczora, moja mama wyedukowana na nauczycielkę niższych klas, opowiadała mi cudownie bajki, i uczyła wierszy. Najrozmaitszych, Tuwim i tak dalej, i jeszcze dotąd pamiętam, dlatego, że higiena była tam problemem, bo było jedno wiadro wody na sześć osób, drugie to [...] służyło, jako nocnik. [...] I mama mnie nauczyła: „Patrzcie jak się kotek myje, łapki, uszka, pyszczek, szyję. Dziatwa często zapomina że się... [...]”. Taki wierszyk. Dlaczego? Bo widocznie nie chciałam, żeby mi szyję myła. Wystarczyło mi twarz. I moja mama wierszykami kusiła we wszystkie strony. [...] Właśnie, dobrze zapamiętałam: „Jadą sobie dzieci drogą, siostrzyczka i brat. I nadziwić się nie mogą, jaki piękny świat.” No wiesz, w piwnicy, kiedy ciemno, buro, ponuro, śmierdząco, mówisz dziecku „piękny świat”, a dziecko wierzy, bo mama powiedziała. To znaczy tam za oknem od razu jest piękny świat. Nic o niebezpieczeństwach. […] „Tam się chyli stara chata, i słomiany dach, obok wierzba rosochata, a na polu strach.” Strach, to ja wiedziałam, co to jest, nie ten lęk, tylko ten, u babci był! Ale co to wierzba rosochata? Nie było u babci. Pamiętam dobrze, i to mama też pamiętała i śmiała się z tego. Ani rusz nie mogła mi wytłumaczyć, co to jest wierzba rosochata, bo ja nigdy nie widziałam wierzby rosochatej. […] Więc mama tłumaczyła, takie drzewo, potem wzięła jakieś, były stare gazety w kącie. Wzięła jakiś kawałek i maleńkim ołóweczkiem coś narysowała. [...] Usiłowała mi wytłumaczyć, co to jest wierzba rosochata. No, jakie pięcioletnie normalne dziecko chce wiedzieć, co to jest wierzba rosochata? Naprawdę, mama mnie wychowała w jakiś niebywałej wrażliwości na język i odczuciu języka i zakochania się w języku. [...] Bardzo się tym interesowałam, najlepszy dowód, że poszłam na polonistykę, co bardzo mi się przydało w Izraelu.

A potem jeszcze zabrali ludzi do getta. I to ja akuratnie pamiętam, bo ja wyrosłam w takim kolorowym raju, i tu nagle biorą nas na piętro w jakimś domu. No taki mniej więcej pokój jak to, tylko to była kuchnia kiedyś. Wielka kuchnia z ogromnym stołem, i jednak woda bieżąca. I pokazują kąt - tam będziecie mieszkać. W kącie jest trochę słomy, każda rodzina w innym kącie, nie wiem ile tam było ludzi. Pełno. Okna, do którego nie wolno podchodzić, i nie trzeba było mnie tresować, dlatego, bo to nie do wiary, ale w Tłumaczu był Ukrainiec, który od rana zapoznawał się z życiem, przy pomocy szklanicy. I pił nie wodę. I on chodził z takim Niemcem, i strzelali do celu. Jak ktoś w oknie to strzelali. I ponieważ ja słyszałam strzały, [...] to ja się bardzo bałam strzałów. W związku z tym, siedziałam w swym kąciku, nawet nie próbowałam dojść do okna. A za oknem były drzewa, górzysta okolica. Tłumacz jest bardzo pięknie położony. W każdym razie, znaleźliśmy się nagle w takim szaroburym miejscu. U babci przynajmniej chleb był, a czasem kradła dla mnie masełko przeznaczone dla Niemców, i stało w takim białym kubku z zielonym paskiem naokoło, pod łóżkiem. Wiec tam przynajmniej chleb z masłem, jarzyny też były, a w getcie nic. I razem z ojcem i matką byliśmy, i babcia, wszyscy, cała rodzina w tym kącie na słomie.

Doszłyśmy tak do Puźnik, mama zapukała do drzwi jakiejś takiej biednej chatki, jak w opowiadaniach. […] Mama zapukała, otworzyła mała taka, niska bardzo kobieta. I [...] o nic nie pytała, tylko powiedziała- „Gość w dom, Bóg w dom. Wejdźcie.” I posadziła nas przy stole. Drewnianym, z grubego drzewa, w środku dziura z solą. I na tym stała makutra, to się nazywało. Gliniana micha, pełna gorących kartofli. Dwoje jej dzieci, syn i córka, siedzą po jednej stronie, ona nam pokazała miejsce koło siebie. I jadłyśmy ciepłe, parujące kartofle. Miały rajski smak i zapach. To było coś zupełnie po tych miesiącach, kiedy niczego ciepłego nie widziałyśmy, to było boski smak. [...] I to, że jesteśmy w domu, a nie gdzieś tam, [...] pod deszczem. I taka miła pani nas wita, i grzeczna, i sympatyczna. I te dzieci takie grzeczne i sympatyczne. [...] Myśmy to zjadły i mama [...] podziękowała i chciała odejść. A pani Działoszyńska mówi- „no gdzie pani z dzieckiem będzie chodziła po nocy? Niech pani zostanie i przenocuje z nami”. Pierwsza noc w ciepłej chacie, bo piec przecież i grzał i gotował, [...] na podłodze, co prawda, ale wszyscy tam spali na podłodze. To siano się zaciągało, i rozpraszało po podłodze, prześcieradło no to takie grube, to się nazywało wereta. [...] I myśmy spali wśród ludzi. I ciepło w chacie. I jakieś poczucie bezpieczeństwa. […] I coś doprawdy niezwykłego nas spotkało. Bo pani Działoszyńska, rzeczywiście taka była. Nazajutrz rano jadło się śniadanie. Te same kartofle, które zostały. No i mama, dziękuje i chce iść. A pani Działoszyńska mówi:, „Ale gdzie pani będzie wędrować? Niech pani z nami zostanie.” Mama na to mówi, „No przecież nie mam jak się odwdzięczyć, nie mam ani gorsza, nie mam żadnej biżuterii, ani niczego. No jak mogę pani podziękować?” A ta pani mówi: „starczy na trzy, starczy na pięć”. Takim głosem.

Był taki film włoski „Życie jest piękne”. […] Więc moja mama też stworzyła jakiś taki świat, przedziwny, że ja naprawdę nie czułam się tak strasznie ograniczona jak byłam. To się zaczynało od okna. Było małe okienko, nie do otwierania. Za okienkiem była ściana kamienna. Kamienie, które trzymały w ryzach ten strumień, który potem obracał koło młyńskie. Na tym oknie był szeroki parapet od zewnątrz. I siadały wróble, które sobie robiły kompiółkę w strumieniu, i kłóciły się i biły się. Cały cyrk. Moja mama zaczęła lekcje przyrody bardzo szybko. To był nasz teatr wróbelków. I codziennie, ja wysiadywałam pod oknem i oglądałam jak te wróbelki, starałam się poznać, który jest, który, to bardzo trudne. A dlaczego, on go bije, a to nieładnie, i takie różne. Ale dlaczego oni nie mają żadnego jedzenia tutaj? A my nie możemy im dać? Nie, nie możemy, bo nie można otworzyć okna. No i w każdym razie te wróbelki, to był numer jeden. Numer dwa, to miałam plastelinę naokoło. Bo ze ściany można było zdjąć glinę, i robić z tego zwierzątka. [...] Lepić różne stworki, potworki i ptaszki, kurki, to wszystko, co widziałam u babci. Krowę, kozę, koza też była. Konia to pewnie nie potrafiłam, ale w każdy razie, całe zwierzęce takie było na parapecie z tej strony, wąskim. W każdym razie, podobno byłam w tym dobra.